13Het eene is de residentie van een
14heer die in de wandeling wordt genoemd “het rouw
15boerke” – het andere wordt bewoond door een
16braaf mensch dat toen ik er kwam geen mysterieuser
17bezigheid verrigte dan haar aardappelkuil om te werken_/
18doch evenwel ook moet kunnen tooveren_/ althans
19zij draagt den naam van “den heksekop”_2

20Ge herinnert U dat in ’t boek van Gigoux staat hoe het
21Delacroix gebeurde 17 schilderijen te gelijk werden
22afgewezen_–3 Men ziet – dunkt mij althans – hieruit
23dat hij en anderen uit die periode – staande voor
24kenners en niet kenners die geen van allen het
25’t zij begrepen_/ ’t zij koopen wilden – men ziet 1v:2
26'hieruit dat zij die teregt in ’t boek “les vaillants”4
27worden genoemd_/ niet spraken van dat het een
28vechten tegen de bierkade was maar doorschilderden_

29Wat ik U nog eens wou zeggen is dat als wij
30dat van Delacroix tot uitgangspunt nemen_/ we er
31nog veel schilderen moeten_– Ik ben in de
32noodzakelijkheid de onaangenaamste aller
33menschen te zijn_/ namelijk om geld
34te moeten vragen. En daar ik niet
35denk het de eerste dagen reeds een beter keer
36zal nemen wat betreft het verkoopen_/
37is dit erg genoeg. Maar ik vraag het U_/
38is het niet voor ons beiden après tout beter
39om hard te werken al zijn er beroerdigheden aan
40verbonden_/ dan in een tijd als nu te zitten philosopheeren.

41Ik weet de toekomst niet Theo – maar – ik ken wel
42de eeuwige wet dat alles verandert – denk 10 jaar terug
43en de dingen waren anders_/ de toestanden_/ de stemming
44van de lui_/ alles enfin_– En 10 jaar verder draait
45zeker ook weer veel om_–
46Maar iets doen blijft – en iets gedaan
47hebben_/ heeft men niet ligt spijt van_– Hoe actiever hoe
48beter en ik had liever een mislukking dan een
49stilzitten_–

50Het zij Portier al dan niet de man zij om iets met mijn
51werk te doen – we hebben hem nu toch noodig_– En ziehier
52wat ik geloof – Na b.v. een jaar werken hebben we meer
53bij elkaar dan nu en ik weet zeker dat mijn werk beter
54zal doen naarmate ik ’t een met ’t ander completeer_–
55De lui nu die wat sympathie hebben_/ die
56zoo als hij er over spreken het eens laten kijken – ze zijn
57daarom nuttig omdat met b.v. nog een jaar werken
58er een en ander bijeen zal zijn bij hen dat
59van zelf wel iets zeggen zal_/ ook al zwegen ze
60geheel_– Als gij Portier eens ziet_/ zeg hem gerust
61dat wel verre van het op te geven ik van plan ben
62hem nog veel meer te zenden_– Blijf gij ook voortgaan
63met te laten kijken als ge lui ontmoet_– Het zal zoo
64heel lang niet duren of hetgeen we kunnen laten zien
65zal belangrijker zijn. Ge ziet zelf wel – en ’t is een
66verschijnsel dat mij verbazend veel pleizier doet – dat
67men meer en meer begint tentoonstellingen te maken
68van 1 persoon of heel enkelen die bij elkaar hooren_–5
69Dat is een verschijnsel in den kunsthandel dat
70naar ik durf meenen meer avenir heeft dan
71andere ondernemingen. Het is goed men begint te
72begrijpen dat een Bouguereau niet goed kan doen naast een
73Jacque – een figuur van Beyle of l’Hermitte niet goed
74naast een Schelfhout of Koekkoek_–

75Verstrooi de teekeningen van
76Raffaelli – en oordeel zelf of ’t mogelijk ware
77zich een goed begrip van dien eigenaardigen artist
78te vormen_– Hij – Raffaelli – is anders dan
79Regamey – maar ik vind hem net zoo’n persoonlijkheid_
80Als mijn werk bij mij bleef – geloof ik dat ik er telkens
81aan zou verschilderen_– Door het aan U te sturen en
82aan Portier zoo als ’t van buiten of uit de hutten komt_/
83zal er wel eens een onder door loopen die niet deugt –
84maar er zullen dingen bewaard blijven die er niet
85beter op worden zouden door ze dikwijls te verschilderen.

86Als ge nu deze 4 doeken hebt en nog een paar kleinere
87studies van hutten en iemand zag niets anders dan die van me_/ zouden
88ze noodwendig denken dat ik niets anders deed dan hutten schilderen_
89En eveneens met die serie koppen_– Maar het boerenleven
90brengt zoo uiteenloopende dingen mede dat als Millet spreekt
91van “travailler comme plusieurs nègres”_/6 dit waarachtig dient te
92gebeuren wil men tot een geheel komen_– Men moge
93'er mee lagchen dat Courbet zegt: “peindre des anges! qui est ce qui
94a vu des anges!”–7 Maar ik zou er nog wel bij willen zeggen
95b.v. “des justices au harem_/ qui est ce qui a vu des justices
96'au Harem?” (het sch^ij van Benjamin Constant).8 “des combats de taureaux_/9 qui est ce qui en
97a vu”_/ en zooveel andere Moorsche_/ spaansche dingen_/
98Kardinalen_/ en dan al die historieschilderijen_/ die toch ook altijd
99nog maar blijven_/ meters lang bij meters breed–! Waar dient het
100alles toe en wat wil men er toch mee_– Dat wordt meerendeels muf en
101saai als eenige jaren er over heen zijn gegaan en verveelt meer & meer.

102Maar enfin_– Ze zijn misschien mooi geschilderd –
103kan wezen – tegenwoordig als kenners voor een schilderij
104staan als dat van Benj. Constant_/ als een receptie bij een
105kardinaal door ik weet niet wat voor spanjaard – is het
106de gewoonte met een diepzinnig air iets te zeggen van “knappe
107'techniek”. Maar – zoodra die zelfde kenners voor een
108geval uit ’t boerenleven of voor een teekening van b.v.
109Raffaelli zouden komen_/ zouden zij met ’t zelfde
110air – à la C.M. – de techniek critiseeren_–

111Ge denkt misschien dat ik ongelijk heb hier een
112aanmerking op te maken – maar – ik ben er zoo van
113vervuld_/ van dat al die uitheemsche schilderijen worden
114geschilderd op HET ATELIER_ Maar ga
115eens buiten zitten schilderen op de plaats zelf–! er
116gebeuren dan allerlei dingen als volgt – uit de
1174 doeken die ge ontvangen zult haalde ik zeker een honderdtal
118en meer vliegen_/ niet meegerekend stof en zand &c_ –
119niet meegerekend dat als men ze een paar uur door de hei en
120de heggen meedraagt_/ een tak of wat er over heen schraamt &c.
121Niet meegerekend men_/ als men op de hei arriveert
122met dit weer na een wandeling van een paar uur_/
123vermoeid en verhit is_– Niet meegerekend dat
124de figuren niet stilstaan zoo als de modellen van beroep_/
125en de effekten die men pakken wil_/ veranderen met
126het vorderen van den dag_–

127Ik weet niet hoe het U gaat – maar wat mij betreft_/
128hoe meer ik er aan werk_/ hoe meer het boerenleven
129me absorbeert_– En hoe minder en minder ik ga
130geven om hetzij de cabanelachtige dingen waaronder
131ik ook Jacquet_/ ook Benj. Constant van tegenwoordig
132zou rekenen – hetzij de hooggeroemde maar zoo
133onuitsprekelijk wanhopig drooge techniek van
134de Italjanen & spanjaarden_– Imagiers! –
135dat woord van Jacque_/ ik denk er dikwijls aan_–10
136Toch heb ik geen parti pris_/ ik heb gevoel
137voor Raffaelli die toch heel iets anders schildert dan
138boeren – ik heb gevoel voor Alfred Stevens_/
139voor Tissot_/ om iets te noemen dat gansch anders
140is dan boeren – ik heb gevoel voor een mooi portret_–
141Zola_/ die zich overigens m.i. nog al eens kolossaal vergist
142in zijn oordeel over schilderijen –
143zegt in “mes haines” iets moois over kunst
144in ’t algemeen. “dans le tableau (l’oeuvre d’art) je cherche_/
145j’aime l’homme – l’artiste_–”11

146Ziedaar_/ dat vind ik volkomen waar – ik vraag
147U_/ wat zit er voor een man_/ wat voor een ziener/kijker of denker_/
147wat voor een soort menschelijk karakter_/ achter zekere doeken
148waarvan de techniek wordt geroemd – immers
149dikwijls niets. Maar een Raffaelli – is iemand_/
150een Lhermitte is iemand_/ en bij veel schilderijen
151van haast onbekende lui voelt men dat het met
152een wil_/ een gevoel_/ een hartstocht_/ een liefde is 2v:7
153gemaakt_– De TECHNIEK van een schilderij
154uit het boerenleven of – als Raffaelli – uit het hart
155'van de stadsarbeiders – brengt nog andere moeielijkheden
156mee dan die van het gladde schilderen en activeeren
157van een Jacquet of Benjamin Constant_–

158Namelijk te leven in die hutten dag in dag uit_/
159net als de boeren op ’t veld zitten – in den
160zomer de zonnehitte_/ in den winter de sneeuw
161en vorst uitstaan_/ niet binnenskamers maar
162buiten_/ en niet voor een wandeling maar
163dag in dag uit als de boeren zelf_

164En ik vraag het U_/ als men deze dingen nagaat
165heb ik dan zoo groot ongelijk met de kenners_/
166die tegenwoordig drukker dan ooit schermen met het dikwijls
167zoo weinig beteekenis hebbende woord techniek
168(men geeft het een conventioneele beteekenis meer en
169meer)_/ te critiseeren in hun eigen critiek_–

170Als men rekent al wat men te loopen en te sjouwen
171heeft om “het rouwboerke” en zijn hut te
172schilderen_/ durf ik beweeren dit een langer
173en vermoeiender reis is dan veel schilders van
174uitheemsche onderwerpen_/ zij het la justice au harem
175of de receptie bij een kardinaal_/ voor hun
176meest uitgezocht excentrieke onderwerpen doen_–
177Want Arabische of spaansche of Moorsche modellen heeft men
178maar voor ’t bestellen en betalen te Parijs_
179Doch wie de vodderapers van Parijs schildert
180zoo als Raffaelli in hun eigen buurtje_/
181die heeft het moeielijker en diens werk is
182serieuser_–12

183Schijnbaar is er niets eenvoudiger dan
184boeren of vodderapers en andere arbeiders schilderen
185maar – geen motieven in de schilderkunst
186zijn zoo moeielijk als die alledaagsche figuren!

187Er bestaat – voor zoo ver ik weet – geen enkele akademie
188waar men een spitter_/ een zaaier_/ een vrouw die den pot
189over ’t vuur hangt_/ of een naaister leert teekenen en
190schilderen_– Maar in elke stad van een beetje
191beteekenis is een akademie met keus van modellen
192voor historische_/ arabische_/ Louis XV13 en in een
193woord alle_/ mits niet in werkelijkheid bestaanbare
194figuren.

195Als ik aan U & Serret enkele studies van spitters of
196boerinnen die wieden_/ aren lezen &c_ zal zenden
197als begin van een heele serie over allerlei
198veldarbeid – Dan kan ’t wezen dat ’t zij Serret
199’t zij gij er fouten in ontdekt die het nuttig voor mij
200is te kennen en die ik zelf alligt zal toegeven.

201Maar ik wil wijzen op iets dat misschien de attentie wel
202waard is_– Alle akademische figuren zijn op de zelfde wijs en
203laat ons zeggen on ne peut mieux in elkaar gezet_–
204Onberispelijk – zonder fouten_– Ge zult reeds merken waar
205ik heen wil – ook zonder ons iets nieuws te ontdekken
206te geven_–

207Niet alzoo de figuren van een Millet_/ een l’Hermitte_/
208een Regamey_/ een Lhermitte_/ een Daumier.– Zij zitten ook goed in
209elkaar – maar anders dan de akademie het leert après tout_–
210Ik geloof dat hoe correct akademisch
211een figuur ook zij_/ het OVERBODIG is in dezen tijd_/
212al ware het van Ingres zelf (behalve zijn source14 toch_/
212aomdat die juist wel iets
212bnieuws was en is en blijven zal)_/
212wanneer
213er aan ontbreekt dat essentieel moderne – het
214intieme karakter_/ het eigentlijk IETS DOEN.

215Wanneer zal het figuur dan niet overbodig
216zijn_/ al waren er desnoods fouten en groote fouten in
217mijns inziens_/ zult ge welligt vragen_–

218Als de spitter spit_/ als de boer een boer is
219en de boerin een boerin_– Is dit iets nieuws_–
220Ja_– Zelfs de figuurtjes van Ostade_/ Terburg werken
221niet zoo als die van tegenwoordig_–

222ik zou hier nog veel meer over willen zeggen en ik
223zou willen zeggen hoe veel ik zelf nog beter wil doen
224wat ik ben begonnen – en hoeveel hooger ik het
225werk van sommige anderen schat dan mijn eigen_–
226Ik vraag het U – Kent gij in de oude Hollandsche
227school een enkelen spitter_/ een enkelen zaaier???
228Hebben zij ooit gezocht “een arbeider” te maken_–
229Heeft Velasquez het gezocht in zijn waterdrager15
230of typen uit ’t volk_– Neen_–

231Werken_/ dat doen de figuren op de oude schilderijen
232niet_– Ik blok dezer dagen op een vrouw
233die ik verl. winter zag_/ wortelen uitplukkende in de sneeuw_16
234Ziedaar – Millet heeft het gedaan_/ l’Hermitte_/
235en in ’t algemeen de boerenschilders van deze eeuw –
236een Israels – die vinden dat mooier dan iets anders.
237Maar zelfs in deze eeuw_/ hoe betrekkelijk weinigen
238onder ’t legio schilders die het figuur willen – ja –
239'avant tout – om ’t figuur (d.i. om vorm en modelé) maar het zich
240niet denken kunnen dan werkende_/ en
241er behoefte bij hebben – wat de ouden ontweken en
242ook de oude hollanders die er veel conventioneele acties op
243na hielden – en – zeg ik – er de behoefte bij hebben
244de actie te schilderen om de actie.

245zoo dat het schilderij of de teekening wel zij een figuurteekening
246om ’t figuur en den onuitsprekelijk harmonischen vorm
247van ’t menschelijk ligchaam – doch tevens – een
248wortelen plukken in de sneeuw. Druk ik me
249begrijpelijk uit? ik hoop het, en zeg dit
250er dan eens bij aan Serret_– Ik kan ’t in korter woorden
251zeggen – een naaktfiguur van Cabanel_/ een dame van Jacquet en
252een boerin niet van Bastien Lepage zelf maar een boerin van een
253Parijzenaar
254die op de akademie zijn teekenen heeft geleerd_/ zullen
255de ledematen en de structuur van ’t ligchaam steeds
256'op een zelfde manier – charmant soms – laten voelen_/ correct – van proportie en anatomie_– Maar
257als Israels of als Daumier of l’Hermitte b.v. 3v:10
258een figuur teekenen_/ zal men den vorm van het ligchaam
259veel meer voelen en toch zullen – daarom noem ik er
260'juist graag Daumier bij – de proporties soms haast willekeurig
261zijn_/ de anatomie en structuur volstrekt niet
262'goed dikwijls “in de oogen van de academiciens”_

263Maar ’t zal leven. En vooral ook Delacroix_

264Het is nog niet goed uitgedrukt_– Zeg tegen Serret
265dat ik wanhopig zou zijn als mijn figuren goed
266waren_/ zeg hem dat ik ze niet akademisch correct
267wil_ Zeg hem dat ik bedoel dat als men
268een spitter photografeert_/ dat hij dan zeker niet
269spitten zou. Zeg hem dat ik de figuren van Michel
270Ange prachtig vind_/ al zijn de beenen bepaald te
271lang – de heupen en billen te breed_–17 Zeg hem
272dat in mijn oog Millet en LHermitte daarom
273de ware schilders zijn_/ omdat ze de dingen niet
274schilderen zóó als ze zijn_/ droog analyseerend
275nagespeurd_/ doch zóó als zij_/ Millet_/ LHermitte_/
276Michel Ange_/ ze voelen. Zeg hem dat
277mijn groot verlangen is zulke
278onjuistheden te leeren maken_/ zulke afwijkingen_/
279omwerkingen_/ veranderingen van de werkelijkheid_/ dat
280het mogten worden_/ nu ja – leugens als men wil – maar –
281waarder dan de letterlijke waarheid_–

282En nu moet ik haast eindigen – ik had echter behoefte om
283er nog eens over te praten dat zij die het boerenleven
284of het volksleven schilderen_/ al hooren zij niet onder de
285hommes du monde – echter toch misschien het op den duur
286beter uithouden zullen dan de makers van de uitheemsche
287doch in Parijs geschilderde harems en kardinaal recepties_–

288Ik weet dat het is een onaangenaam mensch zijn als
289men op ongelegen tijden geld van noode heeft –
290maar mijn excuus is juist dat het schilderen van
291de schijnbaar meest alledaagsche dingen soms ’t moeielijkst en
292’t duurst is.–

293De onkosten die ik_/ wil ik werken_/ maken moet_/
294zijn in verhouding tot het geen waar over ik kan
295beschikken soms erg_– Ik verzeker U dat als mijn
296gestel niet door weer en wind vrijwel als dat van een
297boer werd_/ ik het niet uithouden zou want voor mijn
298eigen comfort schiet er eenvoudig niets over_
299Maar ik begeer dat ook niet voor me zelf_/ evenmin als veel boeren
300'anders begeeren te leven dan zij leven_–
301Maar wat ik vraag is en voor verf en vooral voor model.
302Hetgeen ik schrijf over de figuurteekeningen
303ziet ge misschien genoeg uit dat ik er bepaald
304hartstogtelijk voor ben om ze door te voeren_–

305Ge schreeft mij onlangs dat Serret “met convictie”
306tot U gesproken had over zekere fouten in de structuur
307van de figuren van de aardappeleters_–18 Maar ge hebt
308aan mijn antwoord kunnen zien dat mijn eigen critiek
309ze ook uit dat oogpunt beschouwd afkeurt_/ alleen heb
310ik er op gewezen hoe het hier was een impressie die
311ik had nadat ik de hut in het duistere lamplicht
312veel avonden zag_/ na 40 koppen te hebben geschilderd_/
313waaruit volgt ik van een ander oogpunt uitgegaan was_–
314Nu we echter over figuur beginnen te spreken
315heb ik veel te zeggen_– Ik vind in de woorden
316van Raffaelli zijn inzigt over “Karakter”_/
317wat hij daarvan zegt is goed – en op zijn plaats –
318en verduidelijkt door de teekeningen zelf_–19

319Menschen die zich in artistiek litteraire kringen
320bewegen als Raffaelli te Parijs_/ denken echter après
321tout anders dan b.v. ik buiten in ’t boerenland_–
322Ik bedoel_/ zij zoeken één woord dat al hun idees
323zamenvat – hij oppert voor de figuren der toekomst
324het woord “Karakter”_ Ik ben het er mee eens_/
325met de bedoeling – geloof ik – doch de juistheid van
326’t woord geloof ik evenmin in als in de juistheid
327van andere woorden – even min als in de juistheid
328of doeltreffendheid van mijn eigen expressies_–

329liever dan te zeggen_/ er moet karakter zijn
330in een spitter – omschrijf ik het met te zeggen_/
331die boer moet een boer zijn_/ die spitter moet
332spitten_/ en dan is er iets in wat essentieel modern
333is_– Maar ook deze woorden voel ik zelf van men
334er conclusies uit kan trekken door mij niet bedoeld –
335al zeg ik er nog een ceela bij_–

336De onkosten voor model – die nu reeds mij vrij bezwarend zijn –
337ik geloof dat het wenschelijk – zeer wenschelijk is – ik
338in plaats van ze te verminderen_/ ze nog een beetje
339kon toegeven_– Want het is mij om iets heel anders te
340doen dan om “een figuurtje” te kunnen teekenen_–

341Het boerenfiguur in zijn actie te geven_/ ziedaar
342wat een figuur is – ik herhaal het – essentieel modern –
343het hart van de moderne kunst zelf – dat wat
344noch grieken_/ noch renaissance_/ noch oude Hollandsche
345school hebben gedaan_–

346Dit is bij mij een zaak waar ik dagelijks over denk_–
347Dit verschil tusschen de groote zoowel als de kleine meesters
348'van nu (de groote_/ b.v. Millet_/ lHermitte_/ Breton_/ Herkomer; de kleinere_/
349b.v. Raffaelli en Regamey) met de oude scholen_/ heb
350ik echter niet dikwijls waarlijk vierkant uitgedrukt
351gevonden in de artikels over kunst.

352Denk er eens over of gij het echter niet waar vindt_–
353'Het boeren- en werkmansfiguur is meer begonnen als “genre” –
354maar tegenwoordig met Millet als eeuwige meester
355voorop is dat het hart zelf van de moderne
356kunst en zal het blijven_–

357Lui als Daumier – men moet ze hoog achten want
358ze zijn van de baanbrekers_– Het eenvoudig naakt maar modern
359figuur is hoog – zooals Henner en Lefevre het vernieuwden_/
360Baudry_/ en vooral de beeldhouwers als een Mercier_/20 Dalou_/21
361dat is ook van het allersoliedenste_– Doch boeren en ouvriers
362zijn nu eenmaal niet naakt en hoeft men zich ook niet
363'naakt te denken_– Hoe meer lui er komen die werkmans- en
364boerenfiguren maken_/ hoe liever ik ’t zien zou_– En ik zelf_/
365ik weet niets anders waar ik zooveel lust in heb_– Dit is een langen
366brief en ik weet nog niet of ik duidelijk genoeg gezegd heb wat ik bedoel_–
367Ik schrijf misschien nog een woordje aan Serret_/ als ik dat doe
368stuur ik den brief aan U om te lezen want ik wou graag
369duidelijk maken hoe veel ik aan die kwestie van figuur hecht_–