288 To Theo van Gogh. The Hague, Sunday, 26 and Monday, 27 November 1882.

metadata

No. 288 (Brieven 1990 290, Complete Letters 248)
From: Vincent van Gogh
To: Theo van Gogh
Date: The Hague, Sunday, 26 and Monday, 27 November 1882

Source status

Original manuscript

Location

Amsterdam, Van Gogh Museum, inv. nos. b270 a-b V/1962

Date

The letter was written on Sunday and Monday, shortly before 1 December (cf. l. 1*, l. 84 and l. 253). The attempts at lithography described show that it must be 1882 (e.g. ll. 76 ff.). For this reason the letter dates from Sunday, 26 and Monday, 27 November 1882.

Additional

In De brieven 1990, p. 742 and Hulsker 1993-1, p. 46 Van Gogh’s drawing Old man, standing (F - / JH 271) was considered to have been sent with this letter, but we find no evidence of this.

Ongoing topic

Van Gogh is working on a lithograph of an old man (286)

original text

1r:1

Zondag

Waarde Theo

Gisteren ben ik er eens toe gekomen om een boek van Murger te lezen, n.l. les buveurs d’eau.1 Ik vind er wel iets van ’t zelfde charme in dat b.v. in de teekeningen van Nanteuil, Baron,2 Roqueplan, Tony Johannot is, iets geestigs, iets levendigs. Toch is het erg conventioneel, althans dit boek dunkt me (anderen las ik nog niet van hem), en is er ’t zelfde verschil m.i. tusschen hem en b.v. Alph. Karr & Souvestre als tusschen een Henri Monnier en Comte Calixe en voornoemde artisten. Ik tracht de personen die ik vergelijk allen uit ’t zelfde tijdvak te nemen.

Er is een adem van dien tijd van la boheme in (ofschoon de werkelijkheid van toen weggemoffeld is in het boek) en daarom interesseert het mij doch het mist mijns inziens oorspronkelijkheid en opregtheid van sentiment. Welligt echter zijn zijn boeken waar geen Schilderstypen inkomen beter dan dit – het schijnt dat de schrijvers met die schilderstypen altijd ongelukkig zijn. Balzac onder anderen (zijn schilders zijn tamelijk oninteressant).3 Zola zelfs in zijn Claude Lantier is wel waar – er zijn zeer zeker Claude Lantiers – maar resteert toch dat men wel eens nog een ander soort schilders door Zola zou wenschen gedaan te zien dan Lantier die dunkt me naar de natuur gedaan is door Zola met een of ander, lang niet de slechtste, van die rigting welke men meen ik impressionisten noemde.–4 En ’t zijn niet die welke den kern van het artistieke corps uitmaken.

1v:2

Omgekeerd zijn er mij weinig goede geteekende of geschilderde typen van schrijvers bekend, de schilders vervallen ook op dat punt meest in ’t conventioneele en maken van een schrijver een man die voor een tafel papieren zit zonder meer of gaan niet eens zoo ver & ’t wordt een heer met een boordje en bovendien met een gezigt zonder bepaalde expressie.

Er is een schilder van Meissonnier die ik mooi vind, ’t is dat figuur op den rug gezien, voorovergebogen – met de voeten geloof ik op den dwarslat van ’t ezel, men ziet niets dan een paar opgetrokken knieen, een rug, een nek en een achterhoofd, en nog even een knuist met een potlood of zoo iets.5 Maar de kerel doet het goed en de actie van ingespannen attentie zit er in, net als in zeker figuur van Rembrandt waar een kereltje zit te lezen, ook in elkaar getrokken, met zijn kop leunende op zijn vuist6 en men direkt voelt dat als vastgeworteld zijn in het boek.

Neem de Victor Hugo van Bonnat7 – mooi, heel mooi – maar nog mooier vind ik de Victor Hugo in woorden beschreven door Victor Hugo zelf, niets anders dan dit enkele:

Et moi je me taisais –

Tel que l’on voit se taire un coq sur la bruyère.–8

Vind ge dat kleine figuurtje op de hei niet prachtig? Is ’t niet even levendig als een generaaltje van 93 van Meissonier9 – ter grootte van 1 centimeter of zoo.–

Er is een portret van Millet door Millet dat ik mooi vind, niets dan een kop met een soort herdersmuts op.10

Maar het kijken – met half dicht geknepen oogen – het intense kijken van een schilder – wat is het er mooi in, ook dat haanachtige als ik ’t zoo zeggen mag.

1v:3

Het is weer Zondag. Van morgen was ik op de Rijswijksche weg11 – de weilanden zijn gedeeltelijk overstroomd zoodat er een effekt was van toonig groen en zilver met de ruwe, zwarte & grijze & groene stammen en takken van de door den wind verwrongen oude boomen op den voorgrond, een silhouet van het dorpje met spits torentje tegen de lichte lucht op den achtergrond,– hier en daar een hek, of een hoop mest waar een troep kraaien op zat te pikken.

Wat zoudt gij zoo iets voelen – wat zoudt ge ’t goed schilderen als ge wildet.

Het was al bijzonder mooi dezen morgen en het deed mij goed eens een verren loop te doen daar ik met teekenen en de lithographies haast niet de deur was uitgeweest deze week.

Wat de lithographie betreft, ik hoop morgen proef te krijgen van een oud mannetje. Ik wou dat het goed uitviel, ik heb het met een soort krijt gedaan die opzettelijk voor dit procede bestemd zou zijn12 doch ik vrees toch dat het gewone lithographische krijt ’t beste zal blijken en ik spijt zal hebben ’t daar niet mee gedaan te hebben. Enfin we zullen zien hoe het uitvalt.

Ik zal morgen hoop ik verschillende dingen van het drukken te weten komen die de drukker me wijzen zou. Het drukken zelf zou ik enorm graag zelf leeren. Ik acht het bepaald mogelijk dat deze nieuwe manier weer leven in de lithographie zal brengen. Ik geloof dat er iets op te vinden zou zijn de voordeelen van het nieuwe met de oude manier te vereenigen. Men kan met zekerheid niets vooruit zien maar wie weet of ’t niet aanleiding geven zal dat men weer nieuwe tijdschriften zal zien ontstaan.

1r:4

Maandag

Tot zoover schreef ik gisteren avond – heden morgen moest ik naar de drukkerij met mijn oud mannetje. nu heb ik alles eens bijgewoond, het overbrengen op den steen, het prepareeren van den steen, het drukken zelf. En kan me beter begrip maken van wat ik door retouche nog kan veranderen. Hierbij de eerste afdruk,13 een misdruk niet meegerekend.

Met der tijd hoop ik het beter te doen, dit voldoet me zelf nog op verre na niet maar enfin, het beter worden moet al doende komen en door probeeren. Het komt mij voor pligt van een schilder te zijn te trachten eene gedachte in zijn werk te leggen. In dit blad wou ik trachten dit te zeggen, maar ik kan het zoo mooi, zoo treffend niet zeggen als de werkelijkheid, waarvan dit slechts als eene zwakke reflectie in een donkeren spiegel is,14 dat het mij voorkomt dat een van de sterkste bewijzen voor ’t bestaan van “quelque chose là-haut”15 waarin Millet geloofde, in ’t bestaan van een God en een eeuwigheid nl., wel is het onuitsprekelijk roerende dat in de expressie van zoo’n oud mannetje zijn kan, zonder dat hij zelf zich zulks bewust is misschien, als hij zoo stillekens in ’t hoekje van zijn haard zit. Tegelijk iets edels, iets nobels dat niet voor de wormen bestemd kan zijn.16

Israels heeft het zoo fameus mooi gedaan.17 In Uncle Tom’s Cabin is misschien de prachtigste passage die waar de arme slaaf, wetende dat hij sterven moet terwijl hij voor ’t laatst bij zijn vuur zit, zich herinnert de woorden

Que le malheur, sombre déluge que des tempêtes de malheur

S’abbattent sur moi – mon refuge,

Ma Paix, mon tout – c’est Toi Seigneur.18

Dit is ver van alle theologie – eenvoudig de daadzaak dat het armste houthakkertje, heiboertje of mijnwerkertje oogenblikken van emotie en stemming kan hebben die hem een gevoel geven van een eeuwig thuis waar hij digt bij is.

2r:5

Tegelijk dat ik van de drukkerij kom ontvang ik Uw brief, ik vind Uw Montmartre prachtig19 – en de emotie die ’t bij U teweeg bragt zou ik zeker gedeeld hebben – mij dunkt trouwens dat Jules Dupré of Daubigny ook in hun werk die gedachten dikwijls hebben willen opwekken. Er is soms iets onbeschrijfelijks in die effekten – het is of de heele natuur spreekt – en als men naar huis gaat heeft men een gevoel als wanneer men een boek van Victor Hugo uit heeft b.v. Ik voor mij kan me niet begrijpen dat niet iedereen het ziet en voelt – de natuur of God doet het toch voor ieder die oogen & ooren heeft en een hart om te verstaan.20 Mij dunkt een schilder is daarom gelukkig omdat hij in harmonie is met de natuur zoodra hij eenigermate kan weergeven wat hij ziet.

En dat is veel, men weet wat men te doen heeft, stof is er in overvloed en Carlyle zegt wel teregt, Blessed is he who has found his work.21 Is dat werk – als bij Millet, Dupre, Israels &c. – iets dat ten doel heeft vrede te brengen, sursum corde,22 n.l. “het hart naar boven” te zeggen, dan is het dubbel opwekkend – men is dan ook minder alleen omdat men denkt, ik zit hier wel eenzaam doch terwijl ik hier zit en mijn mond houd spreekt mogelijk mijn werk met mijn vriend en wie het ziet zal me niet verdenken van liefdeloosheid. 2v:6 Weet echter dat de onvoldaanheid over gebrekkig werk, het mislukken van de dingen, de moeielijkheden van de techniek, vreesselijk melankoliek kunnen maken.

Ik verzeker U dat als ik voor mij denk aan Millet, aan Israels, Breton, de Groux23 – zooveel anderen, Herkomer o.a., ik vreesselijk wanhopig kan zijn. Men weet pas wat die kerels zijn als men aan ’t werk is.– En nu, die wanhoop en melancolie te verkroppen zoo als men is, geduld te hebben met zichzelf niet om te gaan rusten maar om ondanks duizend tekortkomingen en fouten en de hachelijkheid van de overwinning daarvan voort te sjouwen – dat is oorzaak dat een schilder ook niet gelukkig is – de strijd met zichzelf – het verbeteren van zichzelf – het vernieuwen van zijn energie.– Dit alles gecompliceerd door de materieele moeielijkheden.

Dat sch^ij van Daumier zal mooi geweest zijn.24 Het is iets raadselachtigs dat wat zoo duidelijk spreekt als zoo iets b.v., niet begrepen wordt, althans dat het er zoo mee gesteld is dat zoo als ge zegt er zelfs tegen lagen prijs niet zeker een liefhebber voor te vinden zou zijn.

Dit is ook voor menig schilder iets ondragelijks of haast ondragelijks op zijn allerminst – men wil eerlijk man zijn – men is het – men werkt even hard als een sjouwerman – toch men komt tekort – men moet het werk opgeven – men ziet geen kans het uit te voeren zonder er meer aan te spendeeren dan men er voor terug krijgen zal. Men krijgt een gevoel van schuld, van tekortkoming, van niet houden van beloften, men is niet eerlijk zoo als men 2v:7 zijn zou indien het werk op zijn natuurlijken, billijken prijs betaald werd. Men is bang vrienden te maken, men is bang zich te bewegen, men zou net als een van de oude melaatschen al uit de verte de lui willen toeroepen, Kom me niet te na want omgang met mij veroorzaakt U verdriet en schade.– Met al die lawine van zorg op ’t hart moet men aan ’t werk met een bedaard alledaags gezigt, zonder een spier te vertrekken, in het gewone leven zijn gang gaan, scharrelen met de modellen, met den man die de huishuur komt halen, met jan en alleman enfin. Men moet met koelbloedigheid de eene hand aan ’t roer houden om ’t werk voort te zetten, met de andere hand trachten te zorgen men anderen geen schade doe. En dan komen er stormen, dingen die men niet voorzien had, men weet niet meer wat te doen en men heeft een gevoel dat men elk oogenblik op een klip kan stooten.

Men kan zich niet presenteeren als iemand die anderen voordeel kan doen of eene zaak in ’t hoofd heeft die rendeeren moet – neen, integendeel is ’t te voorzien het op een deficit zal uitloopen en toch, toch, men voelt eene kracht in zich bruisschen, men heeft een werk te doen en het moet gedaan worden.–

Men zou willen spreken als de lui van 93,25 dit en dat moeten we doen, eerst zullen die, dan die, dan de laatsten sneuvelen, het is pligt dus ’t spreekt van zelf en meer hoeft er niet bij.

2r:8

Doch is het den tijd om zich te combineeren en te spreken.

Of is ’t niet veeleer dat men, daar velen toch in slaap zijn gevallen en liever niet wakker wenschen gemaakt te worden, moet trachten zich te bepalen tot dingen die men alleen af kan, waar men alleen voor staat en aansprakelijk is. Zoodat die slapen, kunnen voortslapen en rusten. Nu, ge ziet dat ik ditmaal ook maar eens meer intieme gedachten uit dan gewoonlijk, ge zijt er zelf schuld van door dat ge ’t zelfde deedt.

U aangaande denk ik dit: gij zijt toch een van de wakers, niet een van de slapers,26 zoudt ge niet liever schilderende waken dan schilderijen verkoopende. ik zeg dit leukweg, niet eens er meer bijvoegend, dit of dat zou mijns inziens preferable zijn, en vertrouwende op Uw eigen doorzigt in de dingen. Dat men veel kans loopt er zelf bij ten onder te gaan, dat het schilder zijn iets is als Sentinelle perdue zijn, dit en meer andere dingen – cela va sans dire. Van mij moet ge niet denken ik zoo heel bang ben – b.v. de Borinage te schilderen zou iets zijn, dat zou zijn zoo moeielijk, zoo gevaarlijk betrekkelijk zelfs als maar noodig is om een leventje te hebben waar rust en pleizier tamelijk ver weg zijn.– Zulks zou ik ondernemen evenwel als ik het kon ondernemen, nl. indien ik niet zeker vooruit kon zien, zooals nu nog, dat de kosten mijn middelen te boven zouden gaan. Vond ik belangstellenden voor dit of een dergelijke entreprise, ik zou ze wagen. Juist omdat eigentlijk alleen gij op ’t oogenblik omziet naar wat ik doe is het nog voorloopig in den doofpot en moet het er in blijven. Zoo vind ik ondertusschen toch wel wat te doen. Alleen, ik laat het niet om me zelf te sparen of zoo. Ik hoop ’t U mogelijk zal zijn niet later dan 1 Dec. weer wat te sturen. Nu kerel, regt hartelijk dank voor Uw brief en een warmen handdruk in gedachten, geloof me

t. à t.

Vincent

translation

1r:1

Sunday

My dear Theo,

Yesterday I at last got around to reading a book by Murger, namely Les buveurs d’eau.1 I find something of the same charm in it as in, say, the drawings of Nanteuil, Baron,2 Roqueplan, Tony Johannot, something witty, something lively. Yet it’s highly conventional, or at least so this book seems to me (I haven’t yet read any others by him), and in my view there’s the same difference between him and Alph. Karr and Souvestre, for example, as between an Henry Monnier and Compte-Calix and the above artists. I’m trying to take all the people I compare from the same era.

It breathes that age of la bohème (though the reality of that period is papered over in the book) and that’s why it interests me, but in my view it lacks originality and honesty of sentiment. It may be, though, that his books in which there are no painter characters are better than this one — it appears that writers are always unfortunate with painter characters, Balzac among them (his painters are fairly uninteresting).3 Even Zola might be right in his Claude Lantier — Claude Lantiers certainly exist — but still one would like to see Zola doing a kind of painter different from Lantier for once, who it seems to me is drawn from life by Zola after someone or other, and certainly not the worst, from the movement that was known as Impressionists, I believe.4 And they aren’t the ones who make up the core of the body of artists. 1v:2

Conversely, I know of few good drawn or painted portraits of writers. On this point most painters also lapse into the conventional and make of a writer a man who simply sits at a table full of papers, or don’t even go that far and make him a gentleman with a collar and tie, and moreover a face without any particular expression.

There’s a painter by Meissonier that I find beautiful; it’s that figure seen from behind, bending forwards, with the feet on the cross-bar of the easel, I believe. All one sees is a pair of knees drawn up, a back, a neck and the back of a head, and just a glimpse of a fist with a pencil or something like that.5 But the fellow does it well, and the action of concentrated attention is caught, just like in a certain figure by Rembrandt where a little fellow sits reading, also huddled up, with his head resting on his fist,6 and one immediately feels that sense of being absolutely gripped by the book.

Take the Victor Hugo by Bonnat7 — beautiful, really beautiful — but even more beautiful in my view is the Victor Hugo described in words by Victor Hugo himself, nothing else than just this:

And I, I was silent —

As one sees a blackcock keep silent on the heath.8

Don’t you think that little figure on the heath is splendid? Isn’t it as vivid as a little general of 93 by Meissonier9 — about 1 centimetre or so in size?

There’s a portrait of Millet by Millet that I find beautiful, no more than a head with a kind of shepherd’s cap on top.10

But the looking — with half-closed eyes — the intense looking of a painter — how beautifully that’s caught, and that cockerel-like quality, if I may put it like that. 1v:3

It’s Sunday again. This morning I was on Rijswijkseweg.11 The meadows are partly flooded so that there was an effect of tonal green and silver with the rough, black and grey and green trunks and branches of old trees twisted by the wind in the foreground, a silhouette of the village with its spire against the light sky in the background, here and there a fence, or a dung-heap with a flock of crows picking at it.

How you would feel something like that — how well you would paint it if you wanted to.

It was extraordinarily beautiful this morning, and it did me good to go for a long walk, for with all the drawing and the lithographs I’d hardly been out of doors this week.

As to the lithography, I hope to get a proof tomorrow of an old man. I hope it turns out well. I did it with a kind of crayon that’s specially intended for this process,12 but I fear that the ordinary lithographic crayon will turn out to be the best after all, and I’ll be sorry I didn’t use that. Well, we’ll see how it turns out.

Tomorrow I hope to learn various things about printing that the printer’s going to show me. I would love to learn how to print myself. I think it quite possible that this new method will revive lithography. I believe that a way could be found of uniting the advantages of the new with the old method. One can never predict anything for certain, but who knows whether it might not lead to new magazines being founded again.

1r:4

Monday

That was as far as I got yesterday evening — this morning I had to go to the printer’s with my old man. Now I’ve followed everything: the transfer to the stone, the preparation of the stone, the actual printing. And I have a better understanding of what I can change by retouching. Herewith the first impression,13 not counting one that went wrong.

I hope to do it better in time. I myself am very far from satisfied with this but, well, getting better must come through doing it and through trying. It seems to me that a painter has a duty to try to put an idea into his work. I was trying to say this in this print — but I can’t say it as beautifully, as strikingly as reality, of which this is only a dim reflection seen in a dark mirror14 — that it seems to me that one of the strongest pieces of evidence for the existence of ‘something on high’15 in which Millet believed, namely in the existence of a God and an eternity, is the unutterably moving quality that there can be in the expression of an old man like that, without his being aware of it perhaps, as he sits so quietly in the corner of his hearth. At the same time something precious, something noble, that can’t be meant for the worms.16

Israëls has done it so very beautifully.17 Perhaps the most wonderful passage in Uncle Tom’s cabin is the one where the poor slave, sitting by his fire for the last time and knowing that he must die, remembers the words

Let cares like a wild deluge come,

And storms of sorrow fall,

May I but safely reach my home,

My god, my Heaven, my All.18

This is far from all theology — simply the fact that the poorest woodcutter, heath farmer or miner can have moments of emotion and mood that give him a sense of an eternal home that he is close to. 2r:5

Just as I get back from the printer’s I receive your letter. I think your Montmartre19 is splendid, and I would certainly have shared the emotion that it evoked in you. I believe, by the way, that Jules Dupré or Daubigny also often tried to arouse those thoughts in their work. Sometimes there’s something indescribable in those effects — it’s as if the whole of nature is speaking — and when one goes home one has the same feeling as when one has just finished a book by Victor Hugo, for example. For my part I can’t understand that not everyone sees and feels it — after all, nature or God does it for everyone who has eyes and ears and a heart to perceive.20 I think that a painter is happy because he’s in harmony with nature as soon as he can depict, to some extent, what he sees.

And that’s a great deal. One knows what one has to do; there’s an abundance of subjects and Carlyle rightly says, Blessed is he who has found his work.21 If that work — as in the case of Millet, Dupré, Israëls &c. — is something intended to bring peace, to say sursum corde 22 or ‘lift up your hearts’, then it’s doubly encouraging. One is also less alone then, because one thinks: I may be here on my own, but while I’m here holding my tongue my work may be speaking to my friend, and whoever sees it won’t suspect me of being cold-hearted. 2v:6 Understand, however, that the dissatisfaction about poor work, the failure of things, the technical difficulties can make one terribly melancholy.

I assure you that when I, for my part, think of Millet, of Israëls, Breton, Degroux23 — so many others, Herkomer among them — I can be terribly despondent. One only knows what those fellows are when one is at work. Now, to stomach that despondency and melancholy as one is, to be patient with oneself, not to take a rest but to toil despite a thousand shortcomings and faults and the precariousness of the victory — that’s why a painter is also not happy: the battle with himself, improving himself, renewing his energy. All this complicated by the material difficulties.

That painting by Daumier must have been beautiful.24 It’s puzzling that something that speaks as clearly as that, for example, isn’t understood, or at least that the position is that, as you say, it isn’t certain a buyer will be found, even at a low price.

For many a painter this is something intolerable, or almost intolerable, at least. One wants to be an honest man, and one is, one works just as hard as a porter, and yet one falls short, one has to give the work up, one sees no chance of carrying it out without spending more on it than one will get back for it. One has a feeling of guilt, of falling short, of not keeping promises, one isn’t honest as one would be 2v:7 if the work was paid for at its natural, fair price. One is afraid to make friends, one is afraid to stir, one would like to call out to people from a distance like one of the old lepers: Don’t come too close, for contact with me will bring you sorrow and harm. With this whole avalanche of cares in one’s heart, one must set to work with a calm, everyday face, without moving a muscle, carry on with daily life, try things out with the models, with the man who comes to collect the rent, in short, with all and sundry. One must cool-headedly keep one hand on the tiller to continue the work, and with the other hand try to ensure that one does no harm to others. And then come storms, things one hadn’t foreseen; one doesn’t know what to do, and one has a feeling that one may hit a rock at any moment.

One can’t present oneself as somebody who can be of benefit to others or who has an idea for a business that’s bound to be profitable — no, on the contrary, it’s to be expected that it will end with a deficit and yet, yet, one feels a power seething inside one, one has a task to do and it must be done.

One would like to speak like the men of 93,25 we must do this and that, first those, then those, then the last will die, it’s a duty so it goes without saying, and nothing more need be added. 2r:8

Yet this is the time to combine and to speak.

Or is it rather that, given that many have fallen asleep and don’t wish to be woken up, one must try to confine oneself to things that one can finish alone, which one faces alone and has sole responsibility for? So that those who sleep can go on sleeping and rest. Now you see that this time I too am expressing more intimate thoughts than normally; you’re to blame for this, because you did the same.

Concerning you, this is what I think: you are after all one of those on watch, not one of the sleepers.26 Would you not rather keep watch while painting than while selling paintings? I say this coolly, not even adding: this or that would be preferable in my view, and trusting to your own insight into things. That one runs a high risk of going under oneself, that being a painter is like being a forward sentry, this and other things — that goes without saying. You mustn’t think I’m so very afraid; painting the Borinage would be something, for instance. That would be so difficult, so dangerous even, as is needed for a life in which rest and pleasure are quite a long way off. All the same, I would undertake something like that if I could undertake it, that is if I couldn’t foresee for certain, as I do now, that the costs would exceed my means. If I found others interested in this or a similar enterprise, I would risk it. Precisely because at the moment it’s really only you who cares what I do, for the time being it’s in the dark and must remain there. So I’ll find things to do in the meantime. But I’m not leaving it in order to spare myself or anything like that. I hope it’ll be possible for you to send something again not later than 1 Dec. Well, old chap, I thank you right heartily for your letter, and a warm handshake in thought, believe me

Ever yours,

Vincent

notes

1. The title of Henri Murger’s novel Les buveurs d’eau (1854) refers to a group of (fictional) artists in Paris’s Quartier Latin who have taken this as their name. They believe that genius is something divine, and that an artist is forbidden to earn money through works of art. This is symbolized by an initiation ceremony that ends with the drinking of a glass of water. Each of the three chapters in the book deals with an episode in the life of a painter. The first, Francis, wants to join the ‘Buveurs d’eau’ but is found to be too bourgeois; he is destined to become a mediocre artist. The painter Antoine renounces his love for a young woman in favour of art. The painter Lazare in the last chapter also thinks he must choose between love and vocation, but here the open ending implies that a serious relationship is possible after all.

2. Given that the context is the bohemian life, Van Gogh is more likely to mean the genre painter Henri Charles Antoine Baron than the landscape painter Théodore Baron.

3. There are various painters among the characters in the novels of Honoré de Balzac. The most important are: Joseph Bridau in La rabouilleuse (1842), Pierre Grassou in Pierre Grassou (1839), Dubourdieu and Léon de Lora in Les comédiens sans le savoir (1846), Hippolyte Schinner in La bourse (1832), Théodore de Sommervieux in La maison du chat-qui-pelote (1830), Frenhofer in Le chef-d’oeuvre inconnu (1831), and Servin in La vendetta (1830). See Wingfield Scott 1936, pp. 8-13, 275.

4. Claude Lantier is a character in Zola’s novel Le ventre de Paris (1873), which Van Gogh had read a few months before (see letters 245 and 250). Later he is the protagonist in Zola’s L’oeuvre (1886).

Van Gogh’s suspicion that the painter was done ‘from nature’ was right: the figure was partly based on Paul Cézanne. Lantier lives entirely for his work and aspires to a new, contemporary art in which things are shown in their true light. This is the first time that Van Gogh uses the term ‘Impressionism’. Both here and in several later Dutch letters (e.g. 450, 467 and 495) it is evident that he has not yet fully understood the exact meaning of the term. It was only when he moved to Paris that he became aware of the latest developments in painting. After that he used the term in a broader sense than normal; see letter 569, n. 2.

5. Meissonier did several studio scenes in which a painter or draughtsman is seen from behind. Van Gogh probably means The painter (1855), The Cleveland Museum of Art. Ill. 252 . This painting was well known through Bingham’s photo, reproduced in Burty 1866, p. 86 (cf. letter 38, n. 9).

6. Van Gogh must mean A scholar reading, c. 1630 (Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum). Ill. 2011 . It is doubtful whether this is an authentic Rembrandt; the Herzog Anton Ulrich-Museum attributes the panel to Gerard Dou. See Bruyn 1986, vol. 1, pp. 533-538, no. C15. Van Gogh may have known the scene from the etching De geleerde (The scholar) by William Unger after Rembrandt, which had been in the Kunstkronijk 12 (1871), NS, between pp. 58 and 59. There are two copies of this in the estate (Amsterdam, Van Gogh Museum, inv. nos. p135 and p136).

7. Léon Bonnat, Victor Hugo, 1879 (Versailles, Musée national des châteaux de Versailles et de Trianon). Ill. 604 . The portrait was extremely well known and was reproduced several times both separately and in magazines; cf., for example, the print by Valette in Le Monde Illustré 23 (2 August 1879), pp. 72-73.

8. These lines most probably go back to Victor Hugo’s poem La légende des siècles (1859), in which the following passage occurs: ‘I watched him in the funereal mists / As one might see a blackcock keep silent in the gloom’ (Je le considérais dans les vapeurs funèbres / Comme on verrait se taire un coq dans les ténèbres). Ed. Paris 1950, p. 735 (chapter 60). It is not known whether Van Gogh read La légende des siècles; it is possible that he knew these lines – whether or not in the divergent form he quotes – via an intermediate source. He cites the words again in letter 397.

9. The phrase ‘a little general of ’93’ refers to Napoleon Bonaparte, who was made a general in 1793. Van Gogh may be making an allusion to one of the depictions of Napoleon that Meissonier painted, including 1814, The French campaign, 1860-1864 (Paris, Musée d’Orsay) – in the estate there is a typogravure after this (t*866) – and Napoleon i in 1814, 1862 (Baltimore, Walters Art Museum), of which there is also a grisaille. See exhib. cat. Lyon 1993, pp. 200-203, cat. nos. 106-108.

10. Millet’s charcoal drawing Autoportrait à la casquette de laine (Self-portrait with a woollen cap), 1847-1848, included in Sensier’s La vie et l’oeuvre de J.-F. Millet. Ill. 297 . He speaks of a coachman’s cap and describes the portrait as follows: ‘A brownish, dirty-grey jacket; a dense beard; long hair, topped by a woollen cap like a coachman’s, stamped his physiognomy with a character that was immediately astonishing, and recalled the painters of the Middle Ages’ (Un paletot brun, couleur de muraille; une barbe épaisse; de longs cheveux surmontés d’un bonnet de laine comme celui des cochers, imprimaient à sa physionomie un caractère qui étonnait d’abord et qui rappelait les peintres du moyen âge). Sensier 1881, pp. 100-101.

11. For this Rijswijkseweg, see letter 11, n. 15.

12. For this ‘Copal crayon’, see letter 287, n. 12.

13. Seven impressions of the lithograph ‘At eternity’s gate’ (F 1662 / JH 268 ) are known. Two were in Theo’s estate; it is not known which one was enclosed with this letter. Cf. Van Heugten and Pabst 1995, pp. 52-56, 93, cat. no. 5.

14. Cf. 1 Cor. 13:12.

15. This expression may derive from the phrase ‘And that something on high has been disturbed’ (Et qu’on a dérangé quelque chose là-haut) from the poem ‘Patrie’ in L’art d’être grand-père (1877) by Victor Hugo. See Hugo 1972, vol. 2, p. 559. Van Gogh uses the expression again in letters 294, 333, 396, 397, 401, 403 and 405. For the related expression ‘un rayon d’en haut’, see letter 143, n. 5.

16. The words ‘At the same time... the worms’ were added later by Van Gogh.

17. Van Gogh probably means Jozef Israëls, Old friends , which he cited earlier in connection with Millet: see letter 211, n. 13.

18. The song of the slave in Beecher Stowe’s Uncle Tom’s cabin. See Harriet Beecher Stowe, La cabane de l’oncle Tom, ou la vie des nègres en Amérique. Translated by Alfred Michiels. Paris 1853, p. 440 (‘La victoire’, chapter 38). The book was available in several French translations. Soth thinks it ‘almost certain’ that Van Gogh knew the translation by Louis Enault (Paris, Hachette 1853). See Soth 1994, pp. 156-162, especially pp. 156-157.

19. Theo had sent a description of Montmartre before, to which Vincent responded enthusiastically several times: see letters 260-262. He returns to the present description in letter 295.

20. Cf. Deut. 29:4.

21. Borrowed from Thomas Carlyle, Past and present. Ed. London 1897, p. 197 (‘Labour’, chapter 11). Also cited in letters 294 and 327 (in translation).

22. Read: ‘corda’. For this expression, see letter 143, n. 49.

23. Jozef Israëls, Jules or Emile Adélard Breton and Charles Degroux.

24. In his letter Theo must have acceded to Vincent’s request in letter 283 to return to a work by Daumier mentioned previously (not identified) which, the rest of the letter suggests, was for sale.

25. Those who suppressed the royalist rising in 1793, about which Van Gogh had recently read in Victor Hugo’s Quatre-vingt-treize; see letter 286, n. 9.

26. Cf. 1 Thess. 5:6.