Maar – nu moeten wij dat in praktijk gaan brengen. En dan is het eerste dat ik een vertrek moet vinden groot genoeg om eene behoorlijke distantie te kunnen in acht nemen. Mauve zei mij dadelijk toen hij mijn studies zag “ge zit te digt bij Uw model”.

Daardoor wordt het in veel gevallen zoo goed als onmogelijk de noodige afmetingen voor de proportie goed te nemen en dus dat is zeker een van de eerste dingen waarop ik letten moet. Nu moet ik zien een groot vertrek ergens te huren, ’t zij een kamer ’t zij eene loods. En dat zal zoo enorm duur niet zijn. Een arbeidershuisje doet hier te lande f. 30 per jaar huur, dus dunkt me voor een vertrek dat dubbel zoo groot is als die in een arbeiderswoning f. 60 b.v.

En dat is niet onoverkomelijk. Ik heb reeds eene loods gezien doch aan die zijn wel wat al te veel inconvenienten, vooral in den wintertijd. Doch althans als ’t wat zachter weer is zou ik daar kunnen werken. En verder zijn geloof ik hier in Brabant niet alleen te Etten maar ook nog wel op andere dorpen, als er hier bezwaren mogten opdokken,a modellen te vinden.–

Evenwel, ofschoon ik erg veel van Brabant houd zoo heb ik toch ook gevoel voor andere figuren dan de Brabantsche boerentypen. Zoo vond ik Scheveningen weer onuitsprekelijk mooi. Maar ik ben nu eenmaal hier en het komt hier alligt goedkooper uit. Echter heb ik bepaald afgesproken met M. dat ik al mijn best zal doen om een goed atelier te vinden en verder moet ik nu betere verf en beter papier gebruiken.

Evenwel, is voor studies en krabbels het papier Ingres uitmuntend. En ’t komt veel goedkooper uit zelf daarvan schetsboeken van allerlei formaat te maken dan die schetsboeken gemaakt te koopen. Ik heb nog eenigen voorraad Papier Ingres doch als gij de bewuste studies terugzend, en ge kunt er weer wat van die zelfde soort bijzenden, zult gij mij erg veel pleizier doen. Maar geen spierwit, maar zoo van die kleur van ongebleekt linnen, geen koude tinten.

Theo wat is toon & kleur een groot ding. En wie er geen gevoel voor leert hebben, wat zou hij ver van ’t leven af blijven. M. heeft mij zooveel dingen leeren inzien die ik vroeger niet zag en ’t geen hij mij gezegd heeft zal ik U bij gelegenheid wel eens probeeren over te vertellen want misschien kunnen er nog wel een of twee dingen zijn die ook gij niet goed ziet. Enfin we zullen het nog wel eens over artistieke kwesties hebben zamen, hoop ik.

En gij kunt niet denken wat een gevoel van verlossing ik begin te voelen als ik denk aan dingen die M. mij ook gezegd heeft omtrent het verdienen. Denk eens hoe ik jaren lang gescharreld heb, altijd in een soort fausse position. En nu, nu komt er een schemering van echt licht.

Ik wenschte wel dat gij de twee aquarellen die ik nu heb meegebragt eens zaagt want gij zoudt zien dat het aquarellen zijn net als andere aquarellen. Er mogen nog veel imperfecties in zijn, que soit, ik wil graag de eerste zijn om te zeggen dat ik er zelf nog zeer ontevreden over ben, maar toch, het is iets anders dan ik tot nu toe heb gemaakt en het ziet er frisscher en gezonder uit. Maar dat neemt niet weg dat het nog veel frisscher en gezonder moet worden, maar niet in eens kan men wat men wil. Dat gaat geleidelijk. Nu heb ik die paar teekeningen echter zelf noodig om ’t geen ik nu hier maken zal er bij te vergelijken want ik moet ze minstens zoo hoog opvoeren als wat ik bij M. maakte.

Maar ofschoon M. mij zegt dat, als ik nog een paar maanden hier gescharreld heb en dan nog eens b.v. in Maart bij hem terug zal zijn geweest, ik geregeld verkoopbare teekeningen zal maken, zoo zit ik nu nog in een vrij moeielijke periode. De uitgaven voor model, atelier, teeken- & schilderbehoeften vermeerderen en de verdiensten zijn er nog niet.

Wel is waar heeft Pa gezegd dat ik niet bang hoefde te zijn voor de onvermijdelijke kosten en Pa is in zijn schik met hetgeen M. zelf hem gezegd heeft en ook met de studies en teekeningen die ik terug bragt. Maar ik vind het toch bitter en bitter miserable dat Pa er door schade zou leiden. Wij hopen natuurlijk wel dat het later teregt komt, maar toch, het weegt mij zwaar op het hart. Want sedert ik hier ben heeft Pa werkelijk niet aan mij verdiend en meer dan eens b.v. een jas of broek gekocht die ik eigentlijk liever niet gehad had ofschoon ik ’t wel noodig had, maar Pa mag er geen schade bij hebben. Te meer als de bewuste jas of broek niet past en maar half of niet doeltreffend is. Enfin alweer petite misère de la vie humaine.5 Nu vind ik het bovendien zoo als ik U reeds vroeger zeide vreesselijk beroerd om niet precies vrij te zijn. Want ofschoon Pa mij niet letterlijk van iederen cent  1v:3 rekenschap vraagt zoo weet hij toch altijd precies waarvoor en hoeveel ik uitgeef. En nu, ofschoon ik desnoods geen geheimen heb zoo is ’t mij toch niet aangenaam dat men mij in de kaart kan kijken. Desnoods zijn zelfs mijn geheimen geen geheimen voor degenen voor wie ik sympathie heb.

Doch Pa is niet de man voor wie ik gevoelen kan wat ik b.v. voor U of voor Mauve gevoel. Ik houd wel degelijk van Pa en Moe maar ’t is weer een heel ander soort van sympathie dan die voor U of voor M. Pa kan niet met mij meeleven en meegevoelen en ik kan mij niet inwerken in het systeem van Pa en Moe, daarin krijg ik het te benaauwd – ik zou er in stikken.–

Als ik ’t een of ander vertel aan Pa dan is het als een ijdele klank voor hem en voor Moe zeker niet minder en eveneens vind ik de preeken en begrippen van Pa en Moe omtrent God, menschen, zedelijkheid, deugd, zoo goed als al te maal laria.6 Ik lees ook wel eens in den Bijbel, net zoo goed als ik soms in Michelet of Balzac lees of Eliott, doch in den Bijbel zie ik weer heel andere dingen dan Pa en ’t geen Pa er uithaalt volgens een akademisch maniertje dat kan ik er volstrekt niet in vinden. Pa en Moe hebben sedert dat D^s ten Kate de Faust van Goethe vertaalt heeft7 dat boek eens gelezen want nu een dominé het vertaalt heeft zal het toch wel niet al te onzedelijk (??? qu’est ce que c’est que ça) zijn.– Doch zij zien er niets anders in dan de rampzalige gevolgen van eene onkiesche liefde.–8

En zij begrijpen den Bijbel zeker evenmin. Neem nu Mauve, b.v. als die iets leest dat diep is dan zegt hij maar zoo dadelijk niet, die man bedoelt dit of dat. Want de poezij is zoo diep en intangible dat men alles maar zoo niet systematisch defineeren kan, maar Mauve heeft een fijn gevoel en zie, dat gevoel vind ik zoo veel meer waard dan het defineeren en critiseeren. En och als ik lees, en eigentlijk lees ik zoo veel niet en dan nog maar anderhalven schrijver, een paar mannen, die ik zoo toevallig heb gevonden, dan doe ik dat omdat zij de dingen breeder en milder en met meer liefde bekijken dan ik en de werkelijkheid beter kennen, en om dus van hen iets te leeren. Maar al dat geleuter over goed en kwaad, zedelijkheid en onzedelijkheid, daar geef ik eigentlijk zoo weinig om. Want waarachtig, ’t is me onmogelijk altijd maar te weten wat goed wat kwaad, wat zedelijk wat onzedelijk is.

De zedelijkheid of onzedelijkheid brengt mij zoo onwillekeurig op K.V. Ah! ik had U dan geschreven dat het hoe langer hoe minder op aardbeien eten in de lente begon te lijken.9 Nu, dat is dan ook zoo. Mogt ik in herhaling vervallen, vergeef het mij maar, ik weet niet of ik U al precies geschreven heb wat ik te Amsterdam ondervond. Ik ging daar dan heen denkende, wie weet of het neen nooit nimmer niet aan ’t ontdooien is, het is zulk zacht weer. En op een zekeren avond dus scharrelde ik de Keizersgracht langs, zoekende waar het huis was en vond het dan ook.10 En ik belde natuurlijk aan en hoorde de familie was nog aan tafel. Maar toen hoorde ik, ik kon toch wel binnenkomen. Maar daar waren ze allen, Jan die zeer geleerde professor incluis,11 behalve Kee. En ze hadden elk nog een bord voor zich maar er was geen bord te veel. Deze kleine bijzonderheid viel mij in ’t oog.– Men wilde mij in den waan brengen dat Kee er niet was en had haar bord weggenomen doch ik wist dat ze er was, ik vond dat zoo iets van een comedie of spelletje.

Na eenigen tijd vroeg ik (na een paar gewone praatjes en goeden dag zeggen), Maar waar is Kee? Toen repeteerde J.P.S. mijn vraag zeggende, tot zijn vrouw, Moeder waar is Kee? En moeder de vrouw zei, Kee is uit. En toen vroeg ik voorloopig niet verder maar praatte wat met den professor over de tentoonstelling op Arti die hij dan pas gezien had.12 Nu, maar de professor verdween en kleine Jan Vos verdween, en J.P.S. en deszelfs ega en den onderhavige persoon bleven alleen en zetten zich in postuur. J.P.S. nam het woord als priester en Vader en zei dat hij juist een onderhavigen brief had willen sturen aan den onderhavigen persoon en hij zou dien brief voorlezen.– Evenwel vroeg ik eerst, ZEd. of Wel Eerw. in de reden vallende, op nieuw, Waar is Kee? (Want ik wist dat ze in stad was.) Toen zegt J.P.S., Kee heeft het huis verlaten zoodra zij hoorde dat gij daar waart. Nu ken ik sommige dingen in haar en ik moet U verklaren dat ik toen niet wist en nu nog niet weet met zekerheid of hare koelheid en ruwheid een goed of een slecht teeken is.– Zooveel weet ik, dat ik haar nooit tegen een ander dan mij zoo schijnbaar of werkelijk koel en bar en ruw heb gezien. Ik zei dus daar niet veel op en bleef dood kalm. laat mij dien brief maar eens hooren zei ik, of niet hooren, ’t kan me anders niet veel schelen. Toen kwam de epistel. Het geschrift was WelEerwaard en ZeerGeleerd en dus stond er eigentlijk niets in maar er scheen toch in te staan dat ik verzocht werd mijn correspondentie te staken en den raad werd mij gegeven energieke pogingen in het werk te stellen om de zaak uit mijn hoofd te zetten. Eindelijk was de lezing van den brief uit, ik had net een gevoel of ik in de kerk de dominé, na wat op en neer steigeren met zijn stem, amen hoorde zeggen – het liet me even koel als een gewone preek. En toen begon ik en zei zoo bedaard en beleefd als ik kon, nu ja, op deze wijs had ik al erg dikwijls hooren redeneeren, maar nu verder – et après ça.– Maar toen keek J.P.S. op.... ja hij scheen eenigzins in consternatie dat ik niet ten volle overtuigd was dat de uiterste grens van het menschelijk denk- en gevoelsvermogen daar eindigde. Er was dan volgens hem geen “et après ça” meer mogelijk. Zoo gingen we door en nu en dan kwam er een zeer jesuitisch woordje van Tante M.13 bij en ik werd wat warm en ik sloeg maar eens door. En J.P.S. sloeg ook door, zoo ver als een domine door slaan kan. En ofschoon hij niet precies zei “God verdom je” zoo zou toch een ander dan een domine in de stemming van J.P.S. zich zoo hebben uitgedrukt. Maar gij weet dat en van Pa en van J.P.S. ik op mijn manier houd ondanks ik hun systeem waarachtig verfoei, en ik laveerde wat en heb wat gegeven en genomen zoodat op ’t eind van den avond zij mij zeiden dat als ik bij hen logeeren wilde ik het doen kon. Toen zei ik, dank je wel. als Kee het huis uit loopt als ik kom dan vind ik dat niet het moment om hier te logeeren, ik ga naar mijn logement. En toen vroegen ze, waar logeert ge. ik zei, ik weet het nog niet, en toen stonden Oom & Tante erop ze zouden me dan zelf naar een goed en goedkoop logement brengen. En och heer! die twee oudjes gingen met me mee door de koude mistige slikkerige straten en werkelijk, ze wezen me een heel goed logement en zeer goedkoop. Ik wou volstrekt niet hebben dat ze meegingen en zij wilden volstrekt ’t mij wijzen.  2r:5 En zie, ik vond daar iets menschelijks in en het bragt mij wat tot kalmte. Nog twee dagen bleef ik te Amsterdam en ik sprak nog verder met J.P.S. maar Kee heb ik niet gezien, die verdonkeremaande zich telkens. En ik zei dat zij wel moesten weten dat ofschoon zij wilden dat ik de zaak als uit en geeindigd zou beschouwen ik voor mij dat niet doen kon. En dan zeiden zij daarop voortdurend en onwrikbaar: “Later zou ik dat wel beter leeren inzien”.– Ik zag den professor ook nog nu en dan en ik moet zeggen, hij viel mij mede, maar – maar – maar – wat zal ik verder van dien heer zeggen. Ik heb hem toegewenscht dat hij eens verliefd mogt worden.– Voilà.– Kunnen professors verliefd worden? Weten domines wat liefde is?

Ik las dezer dagen Michelet, La femme, la religion et le prêtre.14 Boeken zoo als dat zijn vol van werkelijkheid doch wat is werkelijker dan de werkelijkheid zelve en waarin is meer leven dan in het leven zelf. En wij die dan ons best doen om te leven, waarom leven we niet nog veel meer!

Ik liep met mijn ziel onder den arm die drie dagen te Amsterdam, ik voelde mij verdomd beroerd en die halve vriendelijkheid van Oom en Tante en al die redenaties, ik vond ze zoo zwaar op de hand.– Totdat ik eindelijk mij zelven zwaar op de hand begon te vinden en tot me zelf zei: zoudt ge soms weer melankoliek willen worden.– En toen zei ik tot mijzelf, Laat je toch niet overdonderen.– En dat was dus op een zondag morgen dat ik voor ’t laatst naar J.P.S. toeging en zei, hoor eens Waarde Oom, als Kee Vos een Engel was dan zou ze me te hoog zijn en ’k geloof niet ik op een Engel verliefd zou blijven. Was ze een duivel, ik zou niet met haar te maken willen hebben. In ’t onderhavige geval zie ik in haar een echte vrouw en met vrouwelijke passies en grillen en ik houd enorm veel van haar en dat is nu eenmaal zoo en ik ben daar blij om. Zoo lang Zij geen Engel of Duivel wordt dan is ’t onderhavige geval niet uit. En J.P.S. kon daar niet heel veel op zeggen en sprak zelf over vrouwelijke passies, ik weet niet regt wat hij zeide er van en toen ging J.P.S. naar de kerk. Geen wonder dat men aldaar verstokt en versteend, ik weet dat door eigen ervaring. En dus wat betreft uw onderhavige broeder, die wilde zich niet laten overdonderen. Maar dat nam niet weg dat hij een gevoel had van overdondering, een gevoel net als of hij te lang tegen zoo’n koude harde gewitte kerkmuur had gestaan. En ja, zal ik U nu nog verder vertellen, kerel, ’t is wat gewaagd om realist te blijven maar Theo, Theo ge zijt toch zelf ook realist, och verdraag mijn realisme! Ik zeide U, desnoods zijn zelfs mijn geheimen geen geheimen. nu, ik neem dat woord niet terug, denk van mij wat ge wilt en of gij goed of niet goed vind wat ik deed doet er minder toe.

Ik ga voort – van Amsterdam ging ik eens naar Haarlem en zat heel gezellig bij ons lief zusje Willemien en ik wandelde met haar en s’avonds ging ik naar s’Hage en ik kwam om een uur of zeven bij M. te land.b

En ik zei: hoor eens M., gij zoudt naar Etten zijn gekomen en zoudt beproefd hebben me min of meer in te wijden in de mysterien van het palet. Maar ik dacht dat zou zoo maar niet in een paar dagen gaan, nu kom ik dus bij U en als ge ’t goed vind blijf ik een week of vier, of een week of zes, of zoo lang & zoo kort als ge wilt en dan moeten we eens zien wat we doen kunnen. ’t Is erg brutaal van me om zooveel van U te vergen doch enfin j’ai l’épée dans les reins. Nu, toen zei M., hebt ge wat bij U. Jawel, hier zijn een paar studies en toen zei hij mij daar veel goeds van, veel te veel maar te gelijk ook aanmerkingen, veel te weinig. Nu, en den volgenden dag stelden wij een stilleven en hij begon met te zeggen, Zoo moet ge nu je palet vasthouden. En sedert maakte ik eenige geschilderde studies en toen later twee aquarellen.

Dit nu is ’t resumé van het werken doch het werken met de handen en het hoofd is ’t heele leven niet.

Er bleef mij steeds een verkoeling in merg en been zitten, n.l. in ’t merg en been van mijn ziel door dien voornoemden denkbeeldigen of ondenkbeeldigen kerkmuur. En ik wilde door dat fatale gevoel mij niet laten overdonderen, zei ik dan. Toen dacht ik bij me zelven, ik zou wel eens bij een vrouw willen zijn, ik kan niet leven zonder liefde, zonder vrouw. Ik zou geen dubbeltje geven om ’t leven als er niet iets oneindigs was, iets dieps, iets werkelijks.– Maar, zei ik tot mij zelven daarop: gij zegt “Zij en geen ander”15 en zoudt gij naar eene vrouw toegaan. maar dat is immers onredelijk, dat is immers tegen de logica. En mijn antwoord daarop was, Wie is de baas, de logica of ik, is de logica voor mij of ben ik voor de logica en is er geen rede en geen verstand in mijn onredelijkheid of mijn onverstand. En hetzij ik regt of onregt handel, ik kan niet anders, die verdomde muur is mij te koud, ik zoek een vrouw, ik kan, ik wil, ik mag niet leven zonder liefde. Ik ben maar een mensch en wel een mensch met hartstogten, ik moet naar een vrouw anders bevries ik of versteen, of enfin ben overdonderd. Ik had in de gegevenen echter veel strijd in mij zelven en in dien strijd had de overhand sommige dingen die ik omtrent physiek en hygiene geloof en zoo min of meer weet door bittere ervaring. Het is niet ongestraft dat men te lang zonder vrouw zou leven. En ik geloof niet dat ’t geen sommigen God en anderen het opperwezen en anderen de natuur noemen, onredelijk en meedoogeloos is, en in een woord, ik kwam tot de conclusie, ik wil eens kijken of ik geen vrouw kan vinden.  2v:7 En och heer, ik zocht zoo heel ver niet. Ik vond een vrouw, lang niet jong, lang niet mooi, met niets bijzonders als ge wilt.16 Maar ge zijt misschien min of meer nieuwsgierig. Zij was nog al groot en sterk gebouwd, zij had niet precies dameshanden zoo als K.V. maar die van een vrouw die veel werkt. Maar zij was niet grof en niet gemeen en had iets erg vrouwelijks.– Zij had iets van een leuke figuur van Chardin of Frère of misschien Jan Steen. Enfin ’t geen de franschen noemen “une ouvrière”. Zij had veel zorg gehad, dat kon men zien en het leven was er over heen gegaan, och niets gedistingueerds, niets buitengewoons, niets onalledaags.

K.V. is nog ouder dan ik, zij heeft ook liefde achter zich maar juist daarom is zij mij liever. Zij is niet onwetend maar ik ook niet. Wil zij teeren op eene oude liefde en wil zij niets van nieuwe weten, dat is haar zaak en naar mate zij dat volhoudt en mij ontwijkt kan ik maar niet mijn energie en mijn geestkracht in den doofpot doen om harentwil. Neen ik wil dat niet, ik heb haar lief maar om harentwil wil ik niet bevriezen en mijn geest verlammen. En de prikkel, de vonk vuur die wij noodig hebben, dat is liefde en niet precies mystieke liefde.–

Die vrouw heeft mij niet afgezet – och wie al die zusjes beschouwt als afzetsters heeft het zoo mis en dringt zoo weinig door.

Die vrouw is goed voor mij geweest, erg goed, erg best, erg lief. op welke manier dat zal ik aan mijn broer Theo zelfs maar niet oververtellen omdat ik mijn broer Theo sterk verdenk daar zelf wel eens iets van ondervonden te hebben.–18 Tant mieux pour lui.–

Hebben we veel verteerd zamen.– Neen want ik had niet veel en ik zei haar, hoor eens, gij en ik behoeven ons niet dronken te drinken om wat voor elkaar te voelen, steek gij maar in Uw zak wat ik missen kan. En ik wou dat ik meer had kunnen missen want zij was het waard.

En we hebben gepraat over allerlei, over haar leven, over haar zorg, over haar misère, over haar gezondheid en ik had met haar een pittiger gesprek  2r:8 dan b.v. met mijn geleerden professoralen neef Jan Stricker.

Nu heb ik u dit een en ander verteld eigentlijk ook omdat ge hoop ik zien zult dat ik, ofschoon misschien eenig sentiment hebbende, niet sentimenteel wil zijn op onzinnige wijs. Dat ik quand bien même wat levenswarmte wil houden en mijn geest helder en mijn gestel gezond om te kunnen werken. En dat ik de liefde tot K.V. zoo opvat dat ik om harentwil niet met melankolie aan ’t werk wil tijgen of mij van streek laten brengen.

Dat zult gij begrijpen, gij die zelf in Uw brief over die kwestie hygiene iets schreeft. Gij spreekt er over dat gij niet regt gezond zijt geweest een tijd geleden, erg best ge er aan werkt om weer in orde te komen.

De dominés noemen ons zondaars, in zonde ontvangen en geboren,19 bah! wat vind ik dat verdomde nonsens. Is het zonde lief te hebben, behoefte aan liefde te hebben, zonder liefde het niet te kunnen uithouden. Ik vind een leven zonder liefde een zondigen toestand en een onzedelijken toestand. Als ik ergens berouw van heb dan is het dat ik vroeger een tijd gehad heb dat ik mij door mystieke en theologische diepzinnigheden heb laten verleiden om mij te veel in mij zelf terug te trekken. Daar ben ik van terug gekomen langzamerhand. Als ge s’morgens wakker wordt en ge zijt niet alleen en ge ziet daar in de schemering een medemenschje, dat maakt de wereld zooveel gezelliger. Veel gezelliger dan stichtelijke dagboeken en gewitte kerkmuren waarop de dominés verliefd zijn. Het was een stemmig eenvoudig kamertje waar zij woonde met een grijs stillen toon door het effen behangsel en toch warm als een schilderij van Chardin, een houten vloer met een mat en een brok oud donkerrood kleed, een gewone keukenkagchel, een latafel, een groot doodeenvoudig bed, enfin het interieur van een echte ouvrière. Ze moest den volgenden dag aan de waschtobbe staan. Juist, heel goed, met een paarsch jak en een zwarten rok had ik haar even charmant gevonden als nu in een japon van bruin of roodgrijs. En ze was niet jong meer, misschien even oud als K.V. en ze had een kind, ja het leven was er over heen gegaan en haar jeugd was weg. Weg?– il n’y a point de vieille femme.20 Ah, en ze was sterk en gezond – en toch niet ruw, niet gemeen. Zij die zoo vreesselijk aan distinctie hechten, kunnen zij altijd daarom ook onderscheiden wat gedistingueerd is. Och heer! de lui zoeken het soms in de hoogte en soms in de diepte als ’t vlak bij is, ik ook nu en dan.

Ik ben blij dat ik deed wat ik deed omdat ik vind dat geen reden ter wereld mij van mijn werk moet afhouden of oorzaak zijn dat ik mijn opgewektheid verlies.

Als ik aan K.V. denk, ja dan zeg ik nog “zij en geen ander”, dan denk ik over het “intusschen een ander meisje zoeken”21 nog net als dezen zomer. Maar die vrouwen die door de dominés veroordeeld en veracht en vervloekt worden, ’t is niet sedert gisteren dat ik hart voor hen heb, zij hebben zelfs betrekkelijk oudere liefde van me dan Kee Vos. Als ik dikwijls moederziel alleen met mijn ziel onder den arm, half ziek en in de misere, zonder geld in mijn zak op de straat liep dan keek ik hen na en benijdde de menschen die met haar mee konden gaan en ik had een gevoel als ware die arme meiden mijn zusters wat omstandigheden en levenservaring betrof. En zie, dat is een oud gevoel in mij en zit heel diep. Ik heb als jongen zelfs soms met een oneindige sympathie en respect zelfs opgezien naar een half verwelkt vrouwengelaat waar het op geschreven stond als ’t ware: hier is het leven en werkelijkheid overheen gegaan.  3r:9 Maar mijn gevoel voor K.V. is gansch nieuw en iets heel anders. Sans le savoir zit zij in een soort gevangenis. Zij is ook arm en kan niet alles doen & laten wat zij wil, en zie, zij heeft een soort resignatie en ik geloof dat dikwijls de jesuitismes van dominés en devote dames meer impressie op haar maken dan op mij, jesuitismes die nu eenmaal juist omdat ik eenige dessous de cartes heb leeren kennen geen vat meer op mij hebben. Maar zij hecht er aan en zou het niet kunnen verdragen dat het systeem van resignatie en zonde en God en weet ik wat meer, ijdelheid bleek te zijn.

Nu, mijn brief is lang geworden, enfin.–

Ik wou soms wel dat de drie maanden tusschen nu en dat ik weer naar M. ga al om waren maar zoo als ze zijn zullen zullen ze wel goeds hebben. Schrijf gij me echter eens nu en dan. Komt ge soms van den winter nog eens?

En hoor eens hier, het huren van ’t atelier &c., dat doe ik of doe het niet naar mate van ’t geen Mauve er van vindt. ik stuur hem de plattegrond volgens afspraak en misschien komt hij dan zelf eens kijken desnoods. Maar daar moet Pa buiten blijven. Pa is niet de man om in artistieke zaken gemengd te worden. En hoe minder of ik in zaken met Pa te maken heb hoe beter ik het met Pa zal kunnen vinden. Maar ik moet in veel dingen vrij en onafhankelijk zijn, dat spreekt van zelf.

Ik huiver soms als ik aan K.V. denk en haar zich zie verdiepen in haar verleden en zich vastklampen aan oude doode begrippen. Daar is iets fataals in en och, zij zou er niet op verminderen als zij veranderde van gezindheid. Ik acht het bepaald mogelijk dat er reactie bij haar komt, er zit zooveel gezonds en pittigs in haar. En dus in Maart ga ik weer naar s’Hage en – en – ook weer eens naar Amsterdam. Maar toen ik Amsterdam deze keer verliet toen zei ik toch tot me zelf, in geen geval moogt ge melankoliek worden en je laten overdonderen zoodat het werken er onder lijdt juist nu dat begint te vlotten. Aardbeien eten in de lente,23 ja dat is in het leven maar dat is maar een kort moment van ’t jaar en nu zijn we er ver van daan.

En gij zoudt mij benijden om dit of om dat. Och kerel neen, want hetgeen ik zoek is voor allen te vinden, voor U zelfs misschien eerder dan voor mij. En och, in veel dingen ben ik zoo achterlijk en bekrompen, wist

Maar toen ik hem zei dat ik in een gesprek met Pa eens gezegd had dat ik geloofde dat men zelfs in de kerk, zelfs van den preekstoel iets stichtelijks zeggen kon, toen zei M., Ja. En toen deed hij Pater Bernhard31 na: God – God – is almagtig – hij heeft de zee gemaakt, hij heeft de aarde gemaakt en de lucht en de sterren en de zon en de maan, hij kan alles – alles – alles – toch – neen Hij is niet almagtig, er is één ding dat Hij niet kan.– Wat is dat ding dat God almagtig dan niet kan? God Almagtig kan geen zondaar verstooten.– Nu adieu Theo, schrijf maar eens spoedig, in gedachten een handdruk, geloof me