183 To Theo van Gogh. Etten, Saturday, 12 November 1881.

Gij zegt: in ’t tegenwoordige geval zou ik den moed niet opgeven in je plaats, maar de zaak voor de personen die er niet mee te maken hebben in de diepste rust laten. Mij1 dunkt, dat die handelwijze “dan aan enkelen, die er zich nu zeer mee bemoeijen zal bevreemden en hun als ’t ware zal ontwapenen”. Indien ik deze taktiek niet reeds meer dan eens vóór dezen een der beste wapens had bevonden zoo zoudt ge mij iets nieuws verteld hebben. Nu echter zeg ik alleen, ja zooveel wist ik ook doch nu, après ça, que sais-tu encore? Want ge moet niet vergeten dat er gevallen zijn waar defensief te blijven niet altijd voldoende is. Vooral dan niet wanneer het plan de bataille der tegenpartij gebouwd zou wezen op de wat voorbarige veronderstelling dat ik zeker niet verder kan gaan dan hoogstens dat defensive wachten. Indien gij, Theo, verliefd waart met een dergelijk soort van liefde als ik, en kerel, waarom zoudt ge er ooit een ander soort op na houden ─ dan zoudt ge een heel nieuw verschijnsel in U zelven ontwaren. Zulken als gij en ik die meest met mannen omgaan en, gij in ’t groot, ik in ’t klein, jagt maken op affaires2 van een of anderen aard, wel, wij zijn gewoon ’t meest van wat we doen met het hoofd te doen ─ met een zekere politiek, met een zekere scherpzinnige berekening ─ doch wordt nu eens verliefd & zie, ge ontwaart tot Uw verwondering dat er nog eene andere kracht is die ons tot handelen dringt n.l. het gevoel.

We zijn soms wel geneigd daar zoowat den spot mee te drijven... doch dat neemt niet weg dat ’t eene vergissing is wanneer men meent dat die man zich vergist die in liefde vooral zegt: I don’t go to my head to ask my duty, in this case I go to my heart.─3 Wie hierover de schouders optrekt of ’t hoofd schudt dien wensch ik geluk met zijn schouderophalen en hoofdschudden maar laat me door hem niet van streek brengen en twijfel of hij weet wat liefde is.─

Nu geloof ik toch niet dat gij willen zoudt dat ik ’t zij mijn ouders ’t zij haar ouders beschouwen zou als personen “die er niets mee te maken hebben” enz. Integendeel ’t wil er bij mij niet in dat het overbodig zou wezen hun nu en dan eens te spreken over een en ander.

Vooral dan wanneer zij noch positief noch negatief gestemd zijn zoo als nu ’t geval is eigentlijk, dat wil zeggen niets ronduit doen vóór, niets ronduit tegen.

’t Welk eene houding is die, vrees ik, hun veel onvoldaanheid en twijfelmoedigheid en een soort hartzeer (zooiets tusschen wroeging en geen wroeging) zal berokkenen, zeker geen voldoening zal geven. Hoe zij dit uit kunnen houden verklaar ik niet te begrijpen (’t is zoo iets van noch koud noch warm en dat heeft iets miserabels.) Zij zijn in eene soort chronische benaauwdheid des geestes4 die nooit tot een crisis komt. Ze kunnen tot geen crisis komen noch ook tot verlossing.─ Zij doen water in hun wijn en wijn in hun water.

Zij nemen een stap vóóruit doch bevreesd voor consequenties trekken zij zich weer terug, zij doen eene schrede achterwaarts doch ook dan knaagt er iets.─ Er is ook daar iets fataals in. Zij vertrouwen en zij wantrouwen. Qu’y faire. Slag om den arm! wat maakt ge een mensch armzalig! Voor mij is ’t een moeielijke positie want ik kan niet anders zeggen dan, En avant!

Ware ik zelf weifelend, aarzelend, hinkend op twee gedachten, ik kon vrede hebben met de houding van Pa en Moe. Nu evenwel is ’t gansch anders gesteld. Deze mijne liefde heeft mij doen partij kiezen en ik gevoel energie, nieuwe gezonde energie in mij, gelijk ieder die waarachtig liefheeft zulks ondervindt.─

Was het dat Pa en Moe onenergiek waren van nature, ik zou er ’t hoofd bij neerleggen doch indien zij wilden, konden we heel wat doen dat nu niet gedaan kan worden en daarom heb ik er volstrekt geen vrede mee.─

Enfin ’t is eene eigenaardige moeielijkheid en naar mijn beste weten zal ik van den bestaanden toestand toch partij trekken. Zouden Pa en Moe echter nooit zich decideeren! Zullen zij voor altijd en eeuwig noch koud noch warm blijven! Als ik hun vraag, ge zijt er toch immers vóór? dan zeggen zij niet ja en ook niet neen en wachten zich wel zich bloot te geven. Zegt ge, neen maar, ge zijt er tegen! dan zeggen zij: hoe kunt ge toch zooiets van ons denken!─

Mijn waarde Theo, mag ik U eens vragen of gij eigentlijk niet bijna net eender gestemd zijt als Pa en Moe wier stemming ik in bovenstaande regelen trachtte te defineeren. En indien dit Uwe gemoedsstemming wezen mogt, doch ik hoop ik mij daarin vergis, dan zou ik U wel willen zeggen: Vriend, ik geloof dat gij geen meisje liefhebt en... toch... aan liefde denkt......... Zoudt gij soms tot een positief resultaat kunnen komen... dan ─ dan ─ zoudt ge waarachtig wel weten hoe zonderling eene houding van noch voor noch tegen is en waarom iemand die verliefd is dit op U voor heeft (indien namelijk gij niet lief zoudt hebben) dat hij in U maar niet gij in hem kunt zien.─

Weet gij hoe het komt Theo, dat Pa en Moe noch voor noch tegen, noch warm noch koud, noch tevreden noch ontevreden zijn. Hierom omdat zij wel weten wat liefde is doch door ik weet niet wat voor verduistering zich ’t niet goed herinneren kunnen en ─ en ─ en ─ er iets in hun slaapt dat wakker moet worden. Ik wou wel dat ’t maar wat gaauw wakker werd, ’t heeft al zoo lang getreuzeld. ’t Is net als of zij een tamelijke dosis laudanum5 hebben ingenomen, zij zijn wakker uitwendig doch de eigentlijke geest slaapt VAST.─.─.─  1r:4 O wat kostbaren tijd doet dit misschien verloren gaan! Maar neen zoo wil ik niet denken. Natuurlijk zou ik wenschen dat Pa en Moe vurigheid des geestes zien, positief er vóór!

Doch indien ik dit niet zie ─ bekoelt mijne liefde door een paar emmers koud water? Neen, die doen er niets aan af noch toe.

Als gij liever hadt dat ik U maar rekende onder de personen “die er niet mee te maken hebben en voor wie ik de zaak in de diepste rust zou moeten laten” dan zou ik ook tegen Uw zin er U toch nu en dan wel eens over praten, en zie, zoo is ’t nu met Pa en Moe en Oom & Tante Stricker precies eender.─

En tot haar??? Ja..... Kan men zóó liefhebben als ik liefheb &... te vergeefs??? Ik meen... neen... ─ à Dieu ne plaise.─

Wat aangaat Pa en Moe, zij hadden wel liever geloof ik dat ik maar niet tot hen er over sprak en toch, ook tegen hun zin spreek ik er nu en dan over. Waarom... om te zien of er soms iets wakker wordt. Wat?... ’t bewustzijn dat er Goddank liefde is en dat wij, oud of jong, de warmte er van moeten voelen en ’t licht er van zien.─ Toen ik Pa dezen zomer ’t vertelde ─ viel hij mij in de rede met een anecdote van iemand die te veel en een ander die te weinig gegeten had, ten eenemale hors de saison en ’t was eene anecdote zonder kop of staart zoodat ik niet zonder siddering dacht: is Pa in de war?

Dit was misschien uit zenuwachtigheid omdat hij ’t niet verwacht had ─ en toch was ’t onder zijn oogen als ’t ware dat zij en ik dagen en weken hadden gewandeld & gesproken met elkaar. Zijn die oogen van Pa en Moe nu in deze hunne stemming helderziende.─ Ik meen neen.─ De man die waar hij waarachtige ernstige liefde ziet koud noch warm blijft, die heeft of een of andere bedwelming ondergaan of hij is niet zooveel waard als ’t leer van zijn schoenen, mijns inziens.─

Hetgeen ik dus zeggen wil, broer, is niet meer of niet minder dan dat ik vastelijk geloof dat een man, wie hij ook zij, zich onbewust is van iets zeer eigenaardigs, eene groote verborgen kracht, diep verborgen in hem, totdat vroeger of later hij wakker gemaakt wordt door eene ontmoeting met iemand van wie hij zegt “zij en geen ander”.6 En verder dat ik meen dat iemand als gij die nog niet zegt, zij en geen ander, wel doet met op zijn qui vive te zijn tegen zulke dingen die voornoemde groote verborgen kracht, vóór zij ontwaakt is, soms kunnen verlammen, ’t zij ten eenemale t’zij gedeeltelijk. Hebt gij nooit iets gedaan ’tgeen een min of meer fatalen invloed kon hebben op de ontwikkeling van die kracht die men liefde noemt.─

Mijns inziens eenigzins. Hoe dat? Ik zal het U zeggen naar mijn beste weten.─ Meenende het te moeten doen hebt gij misschien wel wat al te veel de eerzucht in u zelven voedsel gegeven en is die een hartstogt geworden bij U als een vuur. Zachtere gevoelens hebben er onder geleden. Voilà ton cas. Hoe weet ik dit ─ heb ik grond voor dat beweeren? Of scherm ik maar de but en blanc in de lucht. Hoe kan men weten of iemand eerzucht heeft ja dan neen (’k bedoel die eerzucht die is als een vuur.) Aan twee dingen kan men ’t zien, 1^o wanneer men den patient op de ziekte zelve betrapt. 2^o wanneer men opmerkt de niet aanwezigheid van liefde of het zich vergenoegen met ten eenemaal onvoldoende liefde. Wordt nu s.v.p. niet al te boos maar tel tot 10 of 20 of 30, langzaam en bedaard, als ik ’t wat te erg maak. Als ik U niet zei wat ik U te zeggen heb, wie zou ’t dan doen? Het is nog al erg om tot iemand te zeggen, ge hebt niet lief of ge vergenoegd U met onvoldoende liefde.─ Doch er over te zwijgen als men er iets praktisch over te zeggen heeft is mogelijk toch nog wel heel wat erger. Enfin ik waag ’t er nu maar op om door te gaan. Als bij iemand geldzucht en eerzucht niet minder zijn dan de liefde dan is er mijns inziens iets verkeerds in den man. Als een man alleen liefde heeft en geen geld weet te verdienen dan hapert er ook wat aan hem.

Eerzucht & geldzucht is een firma binnen in ons, zeer vijandig jegens Liefde. Die twee krachten zijn in ons allen in zaad of kiem van ’t begin af, later in ’t leven ontwikkelen ze zich meestal in ongelijke proportie, bij den een de liefde, bij den ander eerzucht en geldzucht. Doch nu kunnen we, gij en ik, op den leeftijd waarop we zijn, er zelven wel eenigermate aan af of toe doen om den boel binnen in ons in orde te houden.

Ik houd het er voor dat de liefde als ze tot ontwikkeling komt, tot volle ontwikkeling, betere karakters van menschen levert dan de tegenovergestelde hartstogt Eerzucht &C^o.

Maar juist omdat de liefde zoo sterk is zijn wij in onze jeugd vooral (’k bedoel nu 17, 18, 20 jaar) meestal niet sterk genoeg om ons roer alsdan regt te houden.

De hartstogten zijn de zeilen van ’t scheepje, ziet ge. En iemand die op zijn 20^ste jaar zich geheel overgeeft aan zijn gevoel vangt te veel wind en zijn boot loopt vol water en ─ en hij vergaat of..... hij komt er toch weer boven op.

Integendeel iemand die t’zeil Eerzucht & C^o en geen ander ophijscht in zijn mast, zeilt door ’t leven regt door zee zonder ongelukken, zonder bokkesprongen totdat ─ totdat eindelijk ─ eindelijk er omstandigheden komen waarin hij merkt, ’k heb geen zeil genoeg ─ dan zegt hij, alles, alles wat ik heb zou ik geven willen voor één vierkante meter zeil meer en ’k heb het niet! Hij wordt wanhopig.

Ah! doch nu bezint hij zich dat hij nog andere kracht kan bij zetten ─ hij denkt aan dat tot heden verachte zeil liefde, ’t welk hij tot dusverre bij den ballast heeft geborgen. En dit zeil redt hem.─ Het zeil liefde moet hem redden, als hij dat niet bij zet dan komt hij er niet.

Het eerste geval, dat van den man wiens bootje omsloeg op zijn 20^ste jaar of daaromtrent en verging nietwaar ─ of neen ─ toch weer onlangs in ’t vaarwater verscheen ─ is eigentlijk dat van Uw broer V. die U schrijft als een:

Wat was dat voor liefde die ik op mijn 20^ste jaar had.7 Moeielijk te defineeren, mijn physieke hartstogten waren zeer zwak alstoen, misschien door een paar jaar erge armoede en hard werk. Maar mijn intellectueele hartstogten waren sterk en ik bedoel daarmede dat ik er op uit was om zonder iets terug te vragen of genade te willen aannemen, ik alleen geven wilde doch niet ontvangen.

Onzinnig, verkeerd, overdreven, hooghartig, vermeten. Want in zake van liefde moet men niet alleen nemen doch ook geven, en andersom niet alleen geven doch ook nemen.

Wie afwijkt ter regter of ter linker zijde,8 hij valt, daar is geen genade voor. Dus viel ik en ’t was een wonder dat ik er van boven op kwam.

’t Geen mij langzamerhand te regt bragt was meer dan iets anders het lezen van praktische boeken over ligchamelijke en zedelijke ziektetoestanden. Ik leerde wat dieper inzien in mijn eigen hart en ook in dat van anderen. Ik begon de menschen langzamerhand weer lief te krijgen, mijzelven incluis, en hoe langer hoe meer kwam er opnieuw wat hart en wat geest in mij die voor een tijd door erge misere van allerlei aard om zoo te zeggen vernietigd en verdord en verwoest waren.

En hoe meer ik in ’t werkelijke leven terug kwam en met menschen omging, hoe meer er nieuw leven in mij ontwaakte tot dat eindelijk ik haar tegenkwam.─

Er staat geschreven, ge zult Uw naaste liefhebben als Uzelven.9 Men kan afwijken ter regter of ter linkerhand en dat is al even erg.

Mij dunkt, alles voor alles is ’t eigentlijke echte ware, dat is datte, en nu de beide extrêmes, 1^o alles vragen zonder iets te geven. 2^o niets vragen en alles geven.

Twee radicaal ─ fataal ─ slechte dingen. allebei verdomd slecht.

Natuurlijk zijn er zulken die ’t een of ’t ander dezer uitersten meer of minder aanprijzen, de eerste levert ons die leden der maatschappij welke men schobbejakken noemt, dieven &c., woekeraars &c. b.v., de tweede levert ons jesuiten en phariseers, mannelijke en vrouwelijke, ook schobbejakken hoor!

Als gij mij zegt “pas op dat ge dat neen nooit nimmer niet te lief krijgt” en ge bedoelt daarmede, pas op dat ge niet alles geeft en niets neemt, dan hebt ge daarin volkomen gelijk en als ge ’t tot mij zegt dan zeg ik dus daarop, vroeger heb ik eene dergelijke fout begaan. Ik zag af van een meisje & ze trouwde met een ander en ik ging ver van haar weg en bleef haar toch in de gedachten houden. Fataal.─

Maar door schade en schande wat wijzer geworden zeg ik nu: we zullen eens zien of we, wel verre van ons zoomaar te resigneeren, door krachtdadige geduldige energie niet tot een resultaat kunnen komen waar we wat meer pleizier van hebben zullen. We zullen al ons gezond verstand eens inspannen om dat nooit neen nimmer te ontdooien.10

Theo om U te bewijzen dat ik bedaard redeneeren kan al heb ik lief, zeg ik U ’t volgende.

Indien zij en ik sentimenteel van aard waren en week van hart dan zouden we elkaar reeds genomen hebben en er later veel misere van inoogsten. veel armoede, honger, kou, ziekte onder anderen, maar ah toch deden we beter elkaar te nemen dan elkaar niet te nemen.

Indien woeste hartstogt mij drong en zij daaraan toegaf zoo zou die hartstogt bekoelen en mijn lendemain de fête ware desolatie en de hare een gebroken hart.─

Indien zij eene coquette ware en speelde met een mannenhart en de man zag haar coquetterie niet, die man ware een gek maar een sublieme gek, als een gek n.l. subliem zijn kan, ’t geen ik eigentlijk niet geloof. Indien ik haar naliep om bijoogmerken, geld b.v. of wellust, en dacht, zij kan mij niet ontsnappen om deze of die reden, zoo ware ik de verdomdste aller jesuiten en phariseërs (mag ik u “intusschen”11 zeggen dat het zoo niet is tusschen haar en mij).

Indien wij broertje en zustertje gingen spelen dan zouden we als kinderen handelen en dat ware hors de saison.

Indien ik dacht dat de sleutel van de huisdeur ook past op ’t vrouwenhart dat in dat huis is en ’t van die huisdeur en deszelfs sleutel afhangt of dat vrouwenhart open of digt gaat, zoo zou ik banger zijn voor den WelEerw. ZeerGel. Heer J.P.S. dan in ’t onderhavige geval.─12

Indien zij nooit of nimmer mijne gevoelens van liefde beantwoordde zoo zou ik waarschijnlijk een oud vrijer worden.

Indien ik zag dat zij een ander man liefhad zoo zou ik heengaan, verre weg. Indien ik zag dat zij een man nam die zij niet liefhad omdat hij rijk was zoo zou ik amende honorable doen voor mijne kortzigtigheid en ik zou zeggen, ik heb een sch^ij van Brochart aangezien voor een van Jules Goupil, een modeprent voor een figuur van Boughton, Millais of Tissot.13 Ben ik zoo kortzigtig als dat???14 Mijn blik is toch gelijkerwijs den Uwen vrij vast en geoefend.

Doch indien zij en ik opstaan tot een nieuw leven met vernieuwde energie dan is de toekomst niet duister.

Wanneer zij met haar dameshand en ik met mijn teekenaarsknuist werken willen dan zal het dagelijks brood niet ontbreken, ook niet aan haar jongen.

Wanneer ik een slag om den arm gehouden had toen ik haar vroeg zou ze mij veracht hebben en nu veracht zij mij niet.─

Wanneer ik niet geloofde dat God wonderen kan doen en doet ook in dit ons dagelijksch leven, zoo zou haar neen nooit nimmer mij reeds wanhopig gemaakt hebben. Maar nu ik geloof in dergelijke wonderen en dergelijke wonderen verwacht en op den God die ze doet vertrouw en hem bid en me niet resigneer maar energiek handel, zoo zal God me genadig zijn en en ─

Als wij van vroegere vergissingen en fouten niet meer konden opstaan dan waren gij en ik verloren mannen. Omdat evenwel bij onze menschelijke natuur of bij God, noem ’t zoo als ge wilt, “genade is opdat hij gevreesd worde”,15 zoo is er redresse op menig verleden en, t’Is never too late to mend, never too soon either though.16

Ik moet blijven in de liefde van Kee Vos.

Gij moet ook een zeil “zij en geen ander” bijzetten. En dan zal onze toekomst beter zijn dan ons verleden. Ziedaar gelukskind, misschien ben ik de eenige die Uw verleden niet heel goed vind en ’t tot u zelf zeg ─ en mijn aanmerking is “niet genoeg liefgehad”, hebben veel anderen U dat durven zeggen. Uw remedie als de mijne “Aimer encore! et plus vite que ça”. Een beetje verliefd zijn zelfs is, en daar hebt ge gelijk in als ge zoo zegt in uw brief, avoir quelque chose de bon au fond.

Doch beste broer, dat is volstrekt niet genoeg. Il faut que le fondsa soit bon,17 en dat is iets heel anders. Theo wanneer gij zeggen zult van harte “zij en geen ander” dan geloof ik dat ’t fondament goed is maar voor dien tijd zie ik alleen quelque chose de bon au fond.─

Nu evenwel is mijn derde velletje post haast vol, en ik heb U toch nog iets te vragen.─ Kerel ik moet haar aangezigt eens weerzien en haar eens spreken en ’t nooit neen nimmer eens gaan peilen. Als ik ’t niet spoedig doe dan gebeurt er op ’t groote feest18 misschien iets dat mij veel kwaad zou kunnen doen.  3r:12 Vraag me niet om bepaald te defineeren wat. Waart ge zelf verliefd ge zoudt het begrijpen, omdat ge zelf niet verliefd zijt zou ik ’t U niet aan ’t verstand kunnen brengen.

Nu heb ik, Theo, noodig een reisgeldje naar Amsterdam. Zelfs als ik maar een klein reisgeldje heb dan ga ik.─ Pa en Moe hebben mij beloofd zich hier niet tegen te verzetten mits ’t maar als ’t ware buiten hen omgaat.─

Dat kan ik me eenigzins begrijpen in de gegevenen. Als gij, broer, mij een reisgeldje wilt sturen dan zal ik voor U nog heel wat teekeningen maken van ’t Heike en weet ik wat meer. En ze zouden er niet slechter op worden als ’t nooit neen nimmer begon te ontdooien. Want ’t beste middel voor dessiner encore is ook al Aimer encore.

Zoudt gij mij aan het reisgeldje kunnen helpen kerel. Als ’t maar 20 francs is dan zal ik er misschien van Pa nog wel 10 bij krijgen (“als ’t ware buiten hem om; oogluikend”) et alors je décampe plus vite que ça. as-tu compris mon cher! Crois moi toujours