3Het is reeds laat, betrekkelijk/ n.l. haast 12 uur maar ik wil nog heden een 4woordje aan U schrijven. Vooreerst van wege dat het zoo lang geleden is 5dat ik U schreef ─ maar kerel/ wat zou ik U schrijven ─ zit in allerlei werk 6hier zoo dat de dagen voorbijgaan maar dikwijls zonder dat men tijd heeft om 7te denken en zich te bemoeijen met veel dingen die anders aantrekkelijk waren.1 8Maar ’t geen mij bijzonder tot schrijven dringt is hetgeen ik van t’huis hoorde/ dat 9namelijk men U eene aanbieding heeft gedaan om 6 weken naar Parijs te gaan.2 10Indien Gij derwaarts gaat dan passeert Gij de Borinage. Zou U wel in 11bedenking willen geven of Gij niet een dag/ of zoo mogelijk nog langer 12hier zoudt willen vertoeven. Zoo gaarne 13wenschte ik dat Gij dit land kendet, van wege 14dat er zoo bijzonder veel eigenaardigs is op te merken voor wie 15de dingen aandachtig beziet. Als iemand nooit een dorp 16aan zee gezien had zou het dan niet merkwaardig zijn voor hem 17om Scheveningen of Katwijk3 of eenig ander dorp eens te zien_ 18Welnu ─ hier is geen zee maar ’t karakter van alle dingen is 19interressant en waard er kennis van te nemen. Zoodan in geval Gij 20lust en opgewektheid mogt gevoelen en tijd en gelegenheid mogt vinden/ 21blijf dan hier stil, maar schrijf vooraf wanneer Gij komt en waar ieveransa 22aan eenig station ik U vinden zal, aan welken trein.─
23Dezen brief geef ik aan Moe mede als zij komt want naar alle gedachten ontmoet 24ik Haar als zij terugkomt uit Parijs.4 Ben zeer verlangend Haar te zien_
25'Gelukkig voorloopig voor Oom het gevaar nog schijnt te zijn afgewend_5
26Hetgeen mij zeer trof was te hooren dat Frans Soek is overleden,6 van U zou ik nog 27wel eenige bijzonderheden dienaangaande willen weten in geval zij u bekend 28zijn mogten, arme kerel, hij heeft het niet gemakkelijk gehad in zijn leven, maar 29heel wat strijd gehad.
30Wij hebben hier een paar dagen geleden een geducht onweer gehad omstreeks 3111 uur s’avonds, hier vlak bij is eene plaats van waar men in de verte beneden 32een groot deel van de Borinage zien kan met de schoorsteenen, de bergen steenkool, 33de kleine arbeiderswoningen, de beweging als van een mierennest van de kleine 34zwarte figuurtjes overdag, heel in de verte donkere sparrenbosschen met kleine witte arbeiderswoningen 35er tegen/ een paar torentjes in de verte/ een ouden molen &c. Meestal hangt er een soort 36nevel over/ ofwel er is een grillig effekt van licht en donker van wege de 37wolkschaduwen dat aan de schilderijen van Rembrandt of Michel of Ruysdael 38doet denken. Maar bij gelegenheid van dat onweer in den stikdonkeren 39nacht was het een zonderling effekt bij het schijnsel van den bliksem 40die nu en dan alles voor een oogenblik zigtbaar maakte. 41Digt bij de groote sombere gebouwen van de mijn Marcasse/7 alleenstaand en op zich zelf afgezonderd op ’t vlakke veld/ 42die dien nacht bij den geweldigen plasregen waarlijk denken deden aan het gevaarte van Noach’s ark zoo als die in de 43duisternis bij gelegenheid van den zondvloed zich bij het licht van een bliksemstraal 44moge hebben voorgedaan.81v:2 45Naar aanleiding van den indruk van dat onweer had ik van avond 46in eene bijbellezing de beschrijving van eene schipbreuk.
47Lees tegenwoordig veel in de Negerhut9 ─ er is nog zooveel slavernij in de wereld ─ 48en in dat verwonderlijk schoone boek wordt die zoo zeer gewigtige zaak 49besproken met eene wijsheid/ met eene liefde en een ijver en belangstelling 50voor het waarachtig welzijn van arme verdrukten/ dat men er 51onwillekeurig telkens weer op terug komt en er telkens meer in vindt.
52Ik ken nog geen betere definitie voor het woord Kunst dan deze/ L’Art c’est 53l’homme ajouté à la nature,10 de natuur/ de werkelijkheid/ de waarheid doch 54met eene beteekenis/ met eene opvatting/ met een karakter die de artist 55er in doet uitkomen en waaraan hij uitdrukking geeft, qui’il dégage/ 55adat hij ontwart, vrijmaakt, 55bverheldert_
56Een schilderij van Mauve of Maris of Israels spreekt meer en 57duidelijker dan de natuur zelve. Zoo is het met de boeken eveneens 58en in de Negerhut bij uitnemendheid zijn door de artist 59de dingen in een nieuw licht gesteld en alzoo zijn in dat boek/ hoewel 60het reeds een oud/ n.l. jaren geleden geschreven boek begint te zijn/ alle dingen nieuw geworden.11 61Het is zoo fijn gevoeld, het is zoo doorwerkt, het is zoo meesterlijk.─ 62Het is met zooveel liefde/ zooveel ernst en zoo getrouwelijk naar waarheid en met kennis van zaken geschreven. 63Het is zoo nederig en eenvoudig maar tegelijk zoo waarachtig verheven/ zoo 64edel en zoo gedistingueerd.
65Las dezer dagen een boek over het Engelsche steenkool district12 maar er werden niet al 66te veel bijzonderheden gegeven_ Hierbij eene houtgravure voor uw plakboek.
67Maakte onlangs kennis met iemand die vele jaren opzigter over de 68werklieden is geweest. Is van nederige afkomst maar heeft zich zelf 69opgewerkt. Nu heeft hij eene borstkwaal ernstig genoeg en kan 70niet meer tegen de vreesselijk afmattende werkzaamheden beneden in 71de mijn_ Zeer belangrijk is het hem te hooren spreken over 72de dingen dienaangaande_ Hij is (in tegenoverstelling van 73zooveel anderen die zich ook naar boven werken doch 74ter wille van het geld en niet ter wille van ware distinctie 75en door minder edele maar menigmaal zoo lage beginselen 76aangedreven) steeds de vriend van den werkman gebleven. 77Hij heeft een arbeidershart getrouw en eerlijk en moedig 78maar is het meerendeel hunner verre de baas wat verstandelijke ontwikkeling aangaat.
79Meer dan eens bij gelegenheid van eene grève was hij de eenige 80persoon die alsdan invloed op de werklieden wist uit te oefenen.
81Geen mensch wilden zij hooren, naar niemand wilden zij luisteren dan 82naar hem, en niemand werd gehoorzaamd in het kritieke oogenblik dan hij alleen_ 83Toen ik hem voor ’t eerst ontmoette kwam mij de U welbekende ets naar 84Meissonier voor den geest/ Le liseur_13
85Een der jongens van Denis is half en half geëngageerd met zijne 86dochter, vandaar komt hij/ hoewel zeer zelden/ 87hier aan huis en maakte kennis met hem_ Sedert kwam ik 88er enkele malen.14
89Hebt Gij ooit gelezen Legouvé/ Les pères et les enfants/15 dat 90is een merkwaardig boek, vond het daar aan huis en las 91het met belangstelling.
92Ontving eenige dagen geleden van Ds Jones v_ Isleworth een 93brief waarin hij schrijft over het bouwen van houten kerkjes 94hier in de Borinage. Is dat uitvoerbaar/ is dat wenschelijk/ 95Hij zou wel lust hebben voor dat doel/ n.l. het oprigten 96van het eerste dergelijk gebouwtje/ te werken.
97Spreekt er zelfs van om in ’t najaar eens herwaarts te 98komen om er over te beraadslagen.
99Regt gaarne wenschte ik zoo iets geschieden mogt_
100Als Gij tijd hebt schrijf dan een woordje 101en als Gij kunt houdt hier stilb als Gij naar 102Parijs gaat.16 In elk geval zoo mogelijk doe 103mij te weten komen met welken trein Gij aan t’een of 104ander Station in den omtrek van Wasmes voorbijspoort 105en aan welk station want dan doe ik mijn best aldaar 106te zijn.