3In antwoord op Uwe twee goede brieven & naar aanleiding van een 4bezoek van Pa1 waarnaar ik reeds sedert eenigen tijd verlangde 5heb ik U ’t een & ander te zeggen.
6En wel vooreerst dit. Van Pa hoorde ik dat zonder dat ik 7hiervan wist gij mij reeds geld gezonden hebt en zoodoende 8mij krachtdadig helpt om vooruit te scharrelen. Ontvang 9mijn hartelijken dank daarvoor. Ik heb het vast vertrouwen 10dat gij geen spijt hiervan zult hebben; zoodoende leer ik 11een handwerk en hoewel ik er zeker niet rijk door 12worden zal/ althans zal ik er mijn 100 francs per maand 13die men voor levensonderhoud minstens noodig heeft wel uithalen 14zoodra ik wat vaster in mijn schoenen sta als teekenaar en 15vast werk krijg.
16Zeer heeft het geen gij ons met betrekking tot den schilder 17Heyerdahl2 hebt doen weten de belangstelling gewekt/ zoowel 18van Rappard als van mij zelven.
20dienaangaande zal schrijven spreek ik bij dezen alleen 21over deze kwestie in zoover als zij mij persoonlijk min 22of meer aangaat.
23Uwe opmerkingen aangaande de Hollandsche artisten/ 24als zijnde het twijfelachtig of men van hun heldere 25teregtwijzing zou kunnen verkrijgen betreffende de moeielijkheden 26van perspectief &c_ waar ik mee worstel/ vind ik in zekeren 27zin vrij juist en waar. Althans ik geef het U van ganscher 28harte toe dat iemand als Heyerdahl verreweg zou te prefereeren 29zijn/ daar hij een zoo veelzijdig ontwikkeld mensch schijnt 30'te wezen/ boven zekere anderen die de gaaf niet mogten 31bezitten om hunne wijze van doen ook aan een ander te 32'verklaren en iemand de zoo noodige leiding & teregtwijzing eenigermate 32ate kunnen geven.
33Gij spreekt van Heyerdahl als van iemand die zich veel 34moeite geeft om “verhoudingen voor teekening” te zoeken/ 35dat is juist wat ik noodig heb. Menig goed schilder heeft 36niet het minste begrip of bijna niet wat “verhoudingen voor 37teekening” zijn of schoone lijnen of karakteristieke 38compositie en gedachte en poesie. Toch zijn dit belangrijke kwesties die 39Feyen Perrin en Ulysse Butin en Alphonse Legros/ 40om niet te spreken van Breton & Millet en Israels/ wel zeer 41ter harte nemen en nooit uit het oog verliezen.
42Menig Hollandsch schilder zou niets en ten eenemale 43niets begrijpen van het zoo schoone werk van Boughton/ 44Marks/3 Millais/ Pinwell/ Du Mauriez/4 Herkomer, Walker, om maar 45enkele artisten te noemen die als “teekenaars” 46waarachtige Meesters zijn/ buiten & behalve hunne kwaliteiten 47in andere richting_
48Menigeen/ zeg ik/ haalt voor dergelijk werk de schouders 49op gelijkerwijs velen/ zelfs onder de schilders hier in Belgie, die toch 50beter behoorden te weten/ dat doen voor ’t werk van de Groux. 51Van de Groux zag ik deze week 2 dingen die ik nog niet 52kende/ n.l. eene schilderij Départ du conscrit5 53en eene teekening in de hoogte/ L’ivrogne/6 twee 54composities die zoo zeer geleken op Boughton dat 55ik getroffen werd door die gelijkenis als van twee 56broeders die elkaar nooit zouden hebben ontmoet en 57niettemin eensgezind zijn.
58Alzoo gij ziet dat ik Uwe zienswijze deel betreffende 59Heyerdahl/ dat ik mij gelukkig zal rekenen wanneer 60Gij mij later in relatie met dien man zoudt kunnen 61brengen/ dat ik verder niet bepaald wil doordrijven 62op ’t punt van het naar Holland gaan, althans dan 63wanneer ik ’t vooruitzigt heb op Parijs later en daar 64min of meer op rekenen mag.
65In den tusschentijd evenwel/ wat moet ik doen; wat zoudt 66gij het beste vinden. Voor een week of wat kan ik bij 67Rappard blijven werken maar dan zal deze waarschijnlijk 68vertrekken. Mijn slaapkamertje is al te klein en ’t licht is 69er niet goed en de lui zouden er op tegen hebben dat ik t’licht 70van ’t raam gedeeltelijk afsloot, ik mag zelfs mijn etsen niet 71aan den muur hangen of mijn teekeningen. Als Rappard dus 72van hier gaat in Mei dan moet ik verhuizen en zou alsdan 73zeer graag een tijd buiten gaan werken/ Heyst/7 Calmpthout/8 74Etten/ Schevening/ Katwijk of waar dan ook. 75of zelfs/ ’t geen digter bij is/ Schaerbeek/9 Haeren/10 Groenendael.11 76Evenwel bij preferentie eene plaats waar kans is om in 77aanraking te komen met andere schilders & zoo mogelijk zamen 78te wonen & te werken omdat dat goedkooper & beter is. 79De kosten van verblijf waar dan ook zijn eigentlijk minstens 80100 francs per maand/ wat men minder heeft daarvoor lijdt men 81gebrek/ hetzij ligchamelijk hetzij aan ’t onontbeerlijke materiaal 82& gereedschap.
83Dezen winter heb ik ± 100 fr. per maand verteerd wil 84ik rekenen/ hoewel in waarheid het maar naauwelijks zooveel 85geweest is. En daarvan heb ik een aanmerkelijk deel 86besteed aan teekenbehoeften en mij ook kleeren aangeschaft_ 87Heb n.l. twee werkmanspakken gekocht van grof zwart 88fluweel/ van die stof die men meen ik veloutine12 noemt_ 89Dat staat knap en men kan er zich mee vertoonen en 90bovendien doen ze mij later dienst omdat ik heel wat 91werkmanskleeren later en zelfs nu reeds noodig heb 92voor mijn modellen die ik natuurlijk als ieder ander 93noodig heb. Gaandeweg/ desnoods uit de tweede hand 94moet ik mij allerlei kleedingstukken aanschaffen/ zoowel 95'mannen- als vrouwenkleeren tot dat doeleinde.
96Maar dat hoeft natuurlijk niet alles op eens/ evenwel 97reeds heb ik een begin gemaakt & ga voort.
98Finantie kwesties zegt ge, en te regt, hebben in de wereld 99al heel wat mee & tegen gewerkt. Que soit; en 100’t woord van Bernard Palizzi blijft waar: “Pauvreté em- 101pêche les bons esprits de parvenir”_13 Maar als ik nadenk 102dan zeg ik toch/ Zou het wel zijn dat in eene familie 103als de onze waar 2 heeren van Gogh zeer rijk zijn/ en 104dat in ’t vak van kunst/ C.M. en onzen oom te Prinsenhage/14 105en waar ook gij en ik in ’t tegenwoordige geslacht ons 106’t zelfde vak hoewel in verschillenden kring hebben 107gekozen/ zou het, zeg ik, wel zijn als bij deze gegevens 108ik op de een of andere wijze niet/ voor den tijd die 109noodwendig verloopen moet voor ik vast werk als teekenaar 110krijg/ op die 100 francs per maand kon blijven rekenen. 111 Nu 3 jaar geleden heb ik over eene heel andere 112kwestie woorden gehad met Oom Cor15 maar hoeft dat 113een reden te zijn waarom voor altijd en eeuwig 114C.M_ mij zou vijandig blijven. Veel liever neem ik 115aan dat hij mij nooit vijandig geweest is en beschouw 116’t als een misverstand waar ik met pleizier de gansche 117schuld van op mij neem/ liever dan er over te vitten 118in hoever dit al dan niet mijn schuld is want voor dergelijke 119redenaties heb ik geen tijd disponibel.
120Oom Cor nu doet zoo dikwijls iets voor andere teekenaars 121en zou ’t nu zoo heel onnatuurlijk zijn als hij ook mij 122als ’t geval zich voordeed ook met der daad zijne belangstelling 123toonde. Ik zeg dit een en ander evenwel niet eens zoo 124zeer om geldelijke hulp van ZEd_ te krijgen dan veeleer 125omdat ik meen dat het niet wel zou zijn als hij zich 126gansch ongenegen zou toonen data althans goede verstandhouding 127tusschen ons zich krachtig vernieuwde. Nog op heel andere wijze 128dan door bepaald mij geld te geven zou ZEd_ mij veel kunnen helpen/1r:4 129b.v. als dat mogelijk ware door mij nu of later met 130zulke personen in kennis te brengen van wie ik nog veel zou kunnen 131leeren. En ware het mogelijk/ mogt door ZEd. intermediair 132’t een of ander tot stand komen voor den tijd die nog verloopen 133moet voor & aleer ik te Parijs b.v. vast werk voor een of andere 134illustratieb zou krijgen. In dezen geest heb ik ook met Pa 135gesproken/ of het eenig resultaat zal geven weet ik niet 136maar ik merkte dat er over het vreemde en onverklaarbare gesproken werd 137van ’t verschijnsel dat ik zoo tobben moest terwijl ik toch 138tot die & die familie behoorde. Ik heb ook nu weer 139daarop gezegd dat ik meende dit maar van voorbijgaanden 140aard zou zijn & later teregt zou komen_ Toch kwam het 141mij raadzaam voor er eens met Pa en U over te spreken 142en ik schreef er met een woord over aan den Heer Tersteeg 143maar ZEd_ schijnt mijne bedoeling niet te hebben begrepen 144daar hij het opvatte als was ik van plan om op den zak 145van C.M. te gaan leven en dit zijne opvatting zijnde schreef 146hij mij een vrij ontmoedigenden brief en zei ik had geen regt 147op iets dergelijks. Regt beweer ik niet te hebben maar 148wensch te voorkomen dat nu of later op de ateliers over deze 149kwestie zou gesproken worden en daarom moet mijns inziens/ 150althans provisoir en voor ’t oog van de wereld, in afwachting van dat men tot andere 151gedachten mij aangaande komen kan/ de goede verstandhouding 152tusschen mij en de familie zich herstellen. Wil men dat 153niet, que soit, maar dan kan ik niet verhoeden dat 154er hier en daar over zal worden gesproken. Schreef ik 155nu onmiddelijk aan C.M. of ging naar ZEd_ toe dan was er kans dat 156hij mijn brief niet las of mij wat al te stroef ontving/ ik spreek er dus eens 157over met Pa en met U omdat gij alligt terloops er eens een woordje 158over zoudt kunnen zeggen en hij mijne bedoeling niet zal 159misverstaan. ’t Is mijne bedoeling niet om geld van ZEd_ te 160krijgen/ gelijk de Hr Tersteeg verstond/ dan alleen in ’t geval hij 161na met mij gesproken te hebben fidutie & vertrouwen in mijne 162toekomst krijgt en mij met een heel ander oog mogt gaan beschouwen_ 163En komt hij tot die overtuiging dan zou ik zeer zeker zijne 164hulp niet versmaden, dat spreekt van zelf en dan zou hij 165nog op heel andere wijze dan door mij geld te geven 166mij den weg wat makkelijker kunnen maken, b.v. in den tusschentijd/ 167tusschen nu en ’t naar Parijs gaan. Ik schreef aan den Hr. Tersteeg 168dat het mij niet ten eenemale verwonderde dat hij mijn brief 169zoo had opgevat daar ook gijzelf in der tijd van “rentenieren”16 170had gesproken. En gelijkerwijs ik nu meen uit den toon van 171Uw brief te verstaan dat gij mijne moeielijke positie niet 172langer in dat ellendig licht ziet en dat ervaar ook door
2r:5 173Uwe krachtige medewerking/ zoo hoop ik dat ook de 174Heer Tersteeg zijne opinie gaandeweg zal veranderen_ 175Te meer daar ZEd_ de eerste was om mij te helpen 176met die Bargues17 waarvoor ik altijd dankbaar zal 177blijven.
178Nu schrijft gij over een mannequin.18 Daar is geen 179bepaalden haast mee maar ’t zou mij van veel dienst zijn 180bij ’t composeeren en ’t vinden van standen/ dat voelt 181ge wel. Liever echter wacht ik wat langer en heb een 182beter/ dan spoedig een al te gebrekkig werktuig.
183Maar vooral houdt een open oog voor alle mogelijke 184platen of boeken over proportie en informeer daar 185zoo goed naar als ge maar kunt/ dat is onuitsprekelijk 186veel waard/ zonder dat kan men niet vlug eene compositie 187van figuren daarstellen. Verder/ ’t een of ander over 188de anatomie van ’t paard & schaap/ koe/ maar 189'niet met het oog op de veeartsenij maar veeleer met betrekking tot het teekenen 190van voornoemde dieren/ is voor mij zeer wenschelijk. 191Als ik U zoo om al die dingen vraag dan is het omdat 192gij alligt eens in de gelegenheid zijt zeer goedkoop 193betrekkelijk zulke bladen te vinden gelijk ik zelf er ook 194al eenigen heb gevonden/ en gij er mogelijk minder 195op zoudt letten als ik U niet had gezegd dat die voor 196mij zoo bij uitstek nuttig zijn. Als ge ooit in de gelegenheid 197waart om b.v. Bargue of Violet le Duc eens te vragen naar 198die proportiebladen/ alligt was dat het beste kantoor voor 199een dergelijk renseignement.
200Later met U zamenwonen zou ik natuurlijk heerlijk 201vinden maar zoo ver zijn we nu nog niet. Was het 202dat C.M. zich liet vinden om mij voorlopig nog ergens 203in te werken/ waarlijk ik zou ’t niet versmaden. Zelfs van 204betrekkelijk slechte artisten kan men soms veel indirect 205leeren zooals b.v. Mauve veel van Verschuur19 leerde met 206betrekking tot het in perspectief brengen van een stal en een 207wagen en de anatomie van een paard/ en toch hoezeer staat 208'Mauve ver boven Verschuur.
209Als ge soms op de Salon ’t schij van Madiol kunt recom- 210mandeeren doe het dan want er is veel moois in en 211de man zit in de penarie met veel kleine kinderen. 212Hij schildert aan een smidse die ook goed wordt en onlangs 213vond hij een oud vrouwtje dat superbe is van teekening en 214kleur vooral.20 Maar hij is erg ongelijk. Zijn krijtteekeningen 215zijn dikwijls uitmuntend.21
216Deze brief is wel wat lang maar ik kan hem niet korter 217maken. Als ik er over spreek dat het wenschelijk ware 218'dat althans ’t publiek maar veel liever inderdaad 219C.M_ en anderen van gedachte veranderen mij aangaande/ 220dan is het omdat b.v. iemand als Roelofs niet 221weet wat van zoo’n scheeve positie te denken/ of er moet 222iets aan mij haperen of aan den anderen kant/ maar hij ziet 223there is something wrong somewhere anyhow.22
224Zoo iemand is dus wat al te voorzigtig en 225laat zich voorlopig niet met mij 226in juist op ’t moment dat het mij het meest noodzakelijk 227is raad of teregtwijzing te hebben.
228En dergelijke ervaringen zijn althans niet aangenaam/ 229resteert of ik met geduldige energie voortwerkende 230al dan niet gaandeweg vorder notwithstanding. Ik meen van ja. 231Where there is a will there is a way.23
232En zou ’t mij later kwalijk te nemen zijn als ik dan 233mijn revanche nam.
234Een teekenaar teekent evenwel niet ter wille van 235revanche maar ter wille van de liefde tot het teekenen 236en die dringt sterker dan eenige andere beweegreden_ 237Aldus welligt dat later nog sommige dingen teregt 238komen die nu nog niet in den haak zijn.
239Dezen winter heb ik veel houtsneden verzameld_ 240Uwe Millets zijn vermeerderd met verscheidene anderen 241en ge zult zien dat uw kapitaal houtsneden &c_ 242niet renteloos bij mij gelogeerd heeft. Van of naar Millet 243heb ik nu 24 houtsneden/ de Travaux des champs24 er bij rekenende. 244Maar zelf teekenen dat is de hoofdzaak en daar moet alles 245op toe werken.
246’t Goedkoopst was al ligt dat ik dezen zomer te Etten 247doorbragt/ er is daar stof genoeg. Komt U dit wenschelijk 248voor kunt ge er Pa over schrijven/ ik ben bereid mij 249te schikken in kleeding of iets anders zoo als zij dat maar willen en 250alligt liep ik C.M. dezen zomer aldaar eens tegen ’t lijf 251als hij eens naar daar of Prinsenhage mogt gaan. 252Werkelijk bezwaar bestaat daartegen niet zoover ik weet_ 253Er zal altijd hetzij in of buiten de familie verschillend 254over mij geoordeeld of gesproken worden en men 255zal steeds de meest uiteenloopende meeningen hooren 256opperen.
260En dat neem ik niemand kwalijk daar betrekkelijk slechts zeer 261weinige menschen weten waarom of een teekenaar 262zoo of zoo doet.
263Maar boeren en burgers verdenken in ’t algemeen iemand 264die om schilderachtige plekken of figuren te vinden 265in allerlei plekken/ hoeken en gaten zich begeeft die een ander 266niet bij voorkeur opzoekt/ van zeer veel snoodheid en booze 267oogmerken waaraan geen haar op zijn hoofd denkt.
268Een boer die mij een ouden boomstronk ziet teekenen en 269mij een uur lang daar voor ziet blijven zitten denkt 270dat ik gek ben en lacht mij uit natuurlijk. Eene 271jonge dame die haar neus optrekt voor een werkman 272in zijn gelapt en bestoven en doorzweet werkpak kan zich natuurlijk 273niet begrijpen waarom iemand de Borinage of Heyst bezoekt en tot in 274de maintenages van een kolenmijn afdaalt en ook die 275komt tot de conclusie dat ik gek ben.
276Maar dat alles kan mij natuurlijk volstrekt niet 277schelen als maar gij en de Hr Tersteeg en C.M. en Pa 278en anderen met wie ik te maken heb dat beter weten 279en/ wel verre van daar aanmerking op te maken/ zeggen/ 280je vak brengt dat mee en wij begrijpen waarom dat zoo is. 281Zoodat ik herhaal/ in de gegevenen is er toch eigentlijk 282geen bepaalde reden waarom ik b.v. niet als dat zoo 283uitkomt b.v. naar Etten of naar den Haag zou kunnen gaan/ 284ook al wordt er wat over geredekaveld door heertjes en dametjes_ 285Aangezien dus Pa bij gelegenheid van zijn bezoek mij zeide/ 286schrijf maar eens aan Theo en bedistelf met dezen wat 287het beste ware en ’t goedkoopst uitkwam/ zoo zult gij mij Uwe 288zienswijze in dezen wel binnen kort willen doen weten. 289Heyst (bij Blankenberg dus aan zee) of Calmpthout zijn zeer schilderachtig/ te Etten is ook stof/ 290desnoods hier ook hoewel ik dan toch verhuizen zou naar 291Schaerbeek. Schevening of Katwijk werd alligt mogelijk als C.M_ 292jegens mij van gedachte veranderde en dan kon ik nog profiteeren direct of 293'indirect van de Hollandsche artisten. Wat betreft de 294kosten/ ik reken ze te bedragen op zijn allerminst ± 100 francs 295per maand/ minder is niet mogelijk/ “den dorschenden os zult ge 296niet muilbanden”_25
297Aldus wacht ik Uw nader schrijven betreffende dit een en 298ander en werk intusschen bij Rappard. Rappard heeft wel 299sommige flinke studies geschilderd/ o.a. een paar naar de modellen 300van de akademie die flink zijn aangepakt.26 Wat meer passie of 301hartstogt zou hem niet schaden/ wat meer zelfvertrouwen en 302wat meer durven. Iemand zei mij eens Nous devons faire 303des efforts de perdus/ de désespérés_ Voilà ce qu’il 304ne fait pas encore.27 Zijn teekeningen met de pen/ landschap/28 305vindt ik zeer geestig en bevallig/ ook daarin nog wat meer passie 306evenwel gaandeweg s.v.p. En nu neem ik afscheid met 307een handdruk in gedachten en blijf
257Ik zend U drie krabbelingen die nog onhandig zijn maar waaruit ge hoop ik toch zien zult dat het gaandeweg 258beter wordt/29 ge moet in aanmerking nemen dat het nog niet lang is dat ik teeken/ al heb ik als jongen wel eens kleine 259schetsjes gemaakt. En dat bovendien dezen winter het bij mij hoofdzaak was strenge anatomische studies te maken en niet eigen composities_
30 boven < dan The combination ‘prefereren boven’ also in letter 170.